حرم امام رضا (ع)
تاریخچه حرم امام رضا(ع)
در سال ۸۱۸ علی بن موسی (رضا) به دست مامون کشته شد و بدن ایشان را بالای سر هارون الرشید دفن کردند (پای علی بن موسی الرضا (ع) بالای سر هارون است.)
بعد از این اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا (محل شهادت رضا) نامیده شد. شیعیان و اهل تسنن شروع به زیارت و بازدید از مرقد ایشان کردند. اواخر قرن نهم بر روی مرقد گنبد ساختند و حرم را گسترش دادند.
در سال‌‌هاي آغازين به خاك سپاري پيكر پاك امام، حرم مطهر به صورت بنايي ساده با مصالح ويژه آن دوران بنا شده بود؛ چنان‌كه بقعه مطهر، تنها يك در ورودي ساده در پيش روي مبارك داشت و داراي تزيين‌هايي مختصر به سبك آن زمان بود. صفه‌‌هاي اضلاع حرم به جز صفه پيش‌رو، به‌سوي خارج از بنا بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه‌اي وجود داشت.
در آن سال‌‌هاي دور، زمين‌‌هاي اطراف حرم مطهر، همه خالي از سكنه بود و نوغان كه يكي از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادي مسكوني منطقه محسوب مي‌شد.
نظارت دقيق حكام جور بر حركات و سكنات شيعيان، منع آنها از توجه به مرقد امام (عليه السلام) و درك فيض و زيارت، موجب شد كه سال‌‌ها سپري شود و بنايي درخور و شايسته مضجع شريف حضرتش احداث نشود.
سرانجام، سال‌‌هاي سخت و سنگين به كندي سپري شد. عنايات خداي تعالي نسبت به روضه رضوي موجب شد كه در آن روزهاي اوليه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هرگونه آسيبي محفوظ بماند تا آن‌جا كه به خاطر رأفت خاصه حضرت، به‌صورت بروز كرامات پي در پي و معجزات، گره از كار دردمندان و نيازآوران گشود. كثرت و تداوم كرامات امام، موجب شد كه توجه و اقبال مردم و حاكمان آن زمان به‌ويژه بيشتر اهالي خراسان و مناطق ديگر زياد شود و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوي، زيارت پرفيض مرقد منورش را بر خود واجب دانسته، اقدام به ساخت و مرمت و تذهيب و تزيين و حفظ و نگهداري آن بناي مقدس كنند.
در طول قرن‌‌هاي مختلف، رجال كشورهاي اسلامي، حكام و امراي خراسان و مردان با اخلاص و علاقه‌مند به مقام شامخ ولايت و امامت، با صرف مبالغي در تجديد و عظمت آن كوشيده‌اند و ضمن تزيين آن با ايجاد بناها و به‌جاي گذاشتن آثار، اين مكان شريف را از جلوه‌‌هاي كهن هنري دوران گذشته مملوّ كردند.
نخستین گنبد حرم امام رضا، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی، شرف الدین قمی ساخته شد. جنس آن گنبد از کاشی بود. گنبد آغازین همان است که امروزه از داخل حرم مطهر دیده می‌شود و سطح مقعّر و مقرنس آینه کاری آن پید است.
در دوران شاه طهماسب صفوی، پس از جمع آوری خشتهای کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.
در سال ۱۰۰۹ هجری قمری که شاه عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده به مشهد رفت، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم امام رضا، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال الدین محمود یزدی به انجام شد. بر پایه آن چه در کتیبه گنبد دیده می‌شود، این کار در سال ۱۰۱۰ هجری قمری آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ هجری قمری به پایان رسیده‌است. متن کتیبه گنبد که اثر خامه خوشنویس ایرانی علیرضا عباسی است، و با قلم طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شده، چنین است:
«بسم الله الرحمن الرحیم من عظائم توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملکوتیة مروّج آثار اجداده المعصومین السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الصفوی بهادرخان. فاستسعد بالمجیء ماشیاّ علی قدمیه من دارالسلطنة اصفهان الی زیارة هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزینة هذه القبة من خلّص ماله فی سنة الف و عشر و تمّ فی سنة الف و ستةعشر. »
در سال ۱۰۸۴ هجری قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی، به دنبال وقوع زمین لرزه، گنبد حرم امام رضا هم آسیب دید و شماری از خشتهای طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.
«من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسبا و اکرمهم خلقا و ادبا مروج مذهب اجداده الائمة المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملکوتیة و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الکریمة فی سنة اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنة ثمانین و الف. کتبه محمدرضا امامی.
»
در سال ۱۳۵۳ خشتهای طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و پس از رنگ آمیزی مجدّد آن با آب طلا، آن را در جای خود قرار دادند.
تاریخچه حرم امام رضا(ع)
در سال ۸۱۸ علی بن موسی (رضا) به دست مامون کشته شد و بدن ایشان را بالای سر هارون الرشید دفن کردند (پای علی بن موسی الرضا (ع) بالای سر هارون است.)
بعد از این اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا (محل شهادت رضا) نامیده شد. شیعیان و اهل تسنن شروع به زیارت و بازدید از مرقد ایشان کردند. اواخر قرن نهم بر روی مرقد گنبد ساختند و حرم را گسترش دادند.
در سال‌‌هاي آغازين به خاك سپاري پيكر پاك امام، حرم مطهر به صورت بنايي ساده با مصالح ويژه آن دوران بنا شده بود؛ چنان‌كه بقعه مطهر، تنها يك در ورودي ساده در پيش روي مبارك داشت و داراي تزيين‌هايي مختصر به سبك آن زمان بود. صفه‌‌هاي اضلاع حرم به جز صفه پيش‌رو، به‌سوي خارج از بنا بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه‌اي وجود داشت.
در آن سال‌‌هاي دور، زمين‌‌هاي اطراف حرم مطهر، همه خالي از سكنه بود و نوغان كه يكي از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادي مسكوني منطقه محسوب مي‌شد.
نظارت دقيق حكام جور بر حركات و سكنات شيعيان، منع آنها از توجه به مرقد امام (عليه السلام) و درك فيض و زيارت، موجب شد كه سال‌‌ها سپري شود و بنايي درخور و شايسته مضجع شريف حضرتش احداث نشود.
سرانجام، سال‌‌هاي سخت و سنگين به كندي سپري شد. عنايات خداي تعالي نسبت به روضه رضوي موجب شد كه در آن روزهاي اوليه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هرگونه آسيبي محفوظ بماند تا آن‌جا كه به خاطر رأفت خاصه حضرت، به‌صورت بروز كرامات پي در پي و معجزات، گره از كار دردمندان و نيازآوران گشود. كثرت و تداوم كرامات امام، موجب شد كه توجه و اقبال مردم و حاكمان آن زمان به‌ويژه بيشتر اهالي خراسان و مناطق ديگر زياد شود و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوي، زيارت پرفيض مرقد منورش را بر خود واجب دانسته، اقدام به ساخت و مرمت و تذهيب و تزيين و حفظ و نگهداري آن بناي مقدس كنند.
در طول قرن‌‌هاي مختلف، رجال كشورهاي اسلامي، حكام و امراي خراسان و مردان با اخلاص و علاقه‌مند به مقام شامخ ولايت و امامت، با صرف مبالغي در تجديد و عظمت آن كوشيده‌اند و ضمن تزيين آن با ايجاد بناها و به‌جاي گذاشتن آثار، اين مكان شريف را از جلوه‌‌هاي كهن هنري دوران گذشته مملوّ كردند.
نخستین گنبد حرم امام رضا، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی، شرف الدین قمی ساخته شد. جنس آن گنبد از کاشی بود. گنبد آغازین همان است که امروزه از داخل حرم مطهر دیده می‌شود و سطح مقعّر و مقرنس آینه کاری آن پید است.
در دوران شاه طهماسب صفوی، پس از جمع آوری خشتهای کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.
در سال ۱۰۰۹ هجری قمری که شاه عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده به مشهد رفت، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم امام رضا، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال الدین محمود یزدی به انجام شد. بر پایه آن چه در کتیبه گنبد دیده می‌شود، این کار در سال ۱۰۱۰ هجری قمری آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ هجری قمری به پایان رسیده‌است. متن کتیبه گنبد که اثر خامه خوشنویس ایرانی علیرضا عباسی است، و با قلم طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شده، چنین است:
«بسم الله الرحمن الرحیم من عظائم توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملکوتیة مروّج آثار اجداده المعصومین السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الصفوی بهادرخان. فاستسعد بالمجیء ماشیاّ علی قدمیه من دارالسلطنة اصفهان الی زیارة هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزینة هذه القبة من خلّص ماله فی سنة الف و عشر و تمّ فی سنة الف و ستةعشر. »
در سال ۱۰۸۴ هجری قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی، به دنبال وقوع زمین لرزه، گنبد حرم امام رضا هم آسیب دید و شماری از خشتهای طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.
«من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسبا و اکرمهم خلقا و ادبا مروج مذهب اجداده الائمة المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملکوتیة و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الکریمة فی سنة اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنة ثمانین و الف. کتبه محمدرضا امامی.
»
در سال ۱۳۵۳ خشتهای طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و پس از رنگ آمیزی مجدّد آن با آب طلا، آن را در جای خود قرار دادند.
