تاریخچه ضریح منور امام رضا علیه السلام
خداوند در قرآن كریم در وصف خانه هایى مى فرماید:
« فى بیوت اذن الله ان ترفع و یذكر فیها اسمه...». (نور/36)
" در خانه هایى كه خداوند رخصت فرمود که ( قدر ومنزلت) آنها رفعت یابد ونامش در آنها یاد شود."
ضریح ها و بقاع متبركه امامان معصوم ، از جمله این خانه هاست كه از مشرق آنها، انوار پر فروغ جمال الهى ، اقلیم دلهاى مستعد و عاشق را روشنى ، حرارت ، حیات و طراوت مى بخشد.
در كتب لغت ، ضریح اینگونه تعریف شده است: «خانه چوبین و مشبك یا از مس و نقره كه بر سر قبر امامى یا امامزاده اى سازند».
اما در نگاه زائران و شیفتگان ، ضریح رمزى از دلدادگى ، عشق و آشنایى است.
ضریح افسونگر نگاه ها ، رمز آشنایى ها، محرم رازها ، برق چشم ها ، تكیه گاه دست ها و سرزمین اشكهاست. ضریح چشم انداز نگاه هاى مشتاق است كه دلهاى آگاه ، از پنجره هاى آن ، افق دور دست آشنایى و صمیمیت را مى نگرند.
ضریح منظر جان هاى امیدوارى است كه دیدگان ، از وراى آن فروغ سپیده دمان روشنى و رهایى را مىبینند.
دست هاى نیاز ، به سوى ضریح قامت مى بندند و در پنجره هاى آن خود را به توسل و طلب قفل مى زنند.
دیدگان خسته ، به درخشش پر فروغ آن جلا مى یابند. و دل ها به جذبه پر كشش آن بر مى آشوبند .
در برابر ضریح ، این مرز پیوند با ملكوت ، دیوارهاى جدایى همه به یكباره فرو مى ریزند و دلها عقده مى گشایند و نا گفتنى ترین سخنان خویش را در هالهاى از رمز و راز با امام و مقتداى خویش در میان مىگذارند.
روشن نمودن این مطلب كه از چه زمانی ضریح شكل كنونى را یافت و بدین صورت ساخته و پرداخته شد ، به دلیل عدم وجود مستندات تاریخى و اختلاف گفته ها و ابهامات موجود در منابع و مآخذ تقریبا میسر نیست. ساخت ضریح همچون هر پدیده و مصنوع دست انسان از مرحله اى آغاز شده ، و با گذشت زمان سیر تحول و روند تكاملى خود را طى كرده تا به صورت فعلى رسیده است.
به نظر مى رسد دو عامل ، علت عمده این تحول و تطور بوده است:
1- اداى احترام و بزرگداشت شأن امام.
2- رشد روز افزون زائران.
قبل از ورود به مباحث مختلف ضریح ، و تاریخ و انواع آن ، در مقدمه مبحث به مشاهدات جهانگرد معروف جهان اسلام یعنى "ابن بطوطه"، كه در سال 734 از طوس و آستان قدس رضوى دیدار داشته و در كتاب خود به نام «تحفة النظار» به آن پرداخته ، اشاره می نماییم:
مشهد مكرم امام رضا علیه السلام قبه هاى بزرگ دارد. قبر امام در داخل زاویه اى است که در کنار آن مدرسه و مسجدى قرار گرفته ، این عمارتها همه با سبكى بسیار زیبا ساخته شده و دیوارهاى آن كاشى است. روى قبر صندوقی چوبى قرار دارد كه سطح آن را با صفحات نقره پوشانیده اند. از سقف مقبره ، قندیل هاى نقره آویزان است.
آستانه در قبه هم از نقره است و پرده ابریشم زردوزى بر در آویخته ، دامن بقعه با فرشهاى گوناگون مفروش گردیده است.
این سخن و عقیده كه تا قبل از دوران صفویه ، ضریحى بر مرقد منور امام نصب نبوده ، قطعى است و برخى از آراء متفاوت حاكى از آن است كه بعضى تعبیر ضریح را براى صندوق به كار بردهاند.
از زمان صفویه تا كنون تعداد پنج ضریح بر مرقد منور امام جاى گرفته است.
خداوند در قرآن كریم در وصف خانه هایى مى فرماید:
« فى بیوت اذن الله ان ترفع و یذكر فیها اسمه...». (نور/36)
" در خانه هایى كه خداوند رخصت فرمود که ( قدر ومنزلت) آنها رفعت یابد ونامش در آنها یاد شود."
ضریح ها و بقاع متبركه امامان معصوم ، از جمله این خانه هاست كه از مشرق آنها، انوار پر فروغ جمال الهى ، اقلیم دلهاى مستعد و عاشق را روشنى ، حرارت ، حیات و طراوت مى بخشد.
در كتب لغت ، ضریح اینگونه تعریف شده است: «خانه چوبین و مشبك یا از مس و نقره كه بر سر قبر امامى یا امامزاده اى سازند».
اما در نگاه زائران و شیفتگان ، ضریح رمزى از دلدادگى ، عشق و آشنایى است.
ضریح افسونگر نگاه ها ، رمز آشنایى ها، محرم رازها ، برق چشم ها ، تكیه گاه دست ها و سرزمین اشكهاست. ضریح چشم انداز نگاه هاى مشتاق است كه دلهاى آگاه ، از پنجره هاى آن ، افق دور دست آشنایى و صمیمیت را مى نگرند.
ضریح منظر جان هاى امیدوارى است كه دیدگان ، از وراى آن فروغ سپیده دمان روشنى و رهایى را مىبینند.
دست هاى نیاز ، به سوى ضریح قامت مى بندند و در پنجره هاى آن خود را به توسل و طلب قفل مى زنند.
دیدگان خسته ، به درخشش پر فروغ آن جلا مى یابند. و دل ها به جذبه پر كشش آن بر مى آشوبند .
در برابر ضریح ، این مرز پیوند با ملكوت ، دیوارهاى جدایى همه به یكباره فرو مى ریزند و دلها عقده مى گشایند و نا گفتنى ترین سخنان خویش را در هالهاى از رمز و راز با امام و مقتداى خویش در میان مىگذارند.
روشن نمودن این مطلب كه از چه زمانی ضریح شكل كنونى را یافت و بدین صورت ساخته و پرداخته شد ، به دلیل عدم وجود مستندات تاریخى و اختلاف گفته ها و ابهامات موجود در منابع و مآخذ تقریبا میسر نیست. ساخت ضریح همچون هر پدیده و مصنوع دست انسان از مرحله اى آغاز شده ، و با گذشت زمان سیر تحول و روند تكاملى خود را طى كرده تا به صورت فعلى رسیده است.
به نظر مى رسد دو عامل ، علت عمده این تحول و تطور بوده است:
1- اداى احترام و بزرگداشت شأن امام.
2- رشد روز افزون زائران.
قبل از ورود به مباحث مختلف ضریح ، و تاریخ و انواع آن ، در مقدمه مبحث به مشاهدات جهانگرد معروف جهان اسلام یعنى "ابن بطوطه"، كه در سال 734 از طوس و آستان قدس رضوى دیدار داشته و در كتاب خود به نام «تحفة النظار» به آن پرداخته ، اشاره می نماییم:
مشهد مكرم امام رضا علیه السلام قبه هاى بزرگ دارد. قبر امام در داخل زاویه اى است که در کنار آن مدرسه و مسجدى قرار گرفته ، این عمارتها همه با سبكى بسیار زیبا ساخته شده و دیوارهاى آن كاشى است. روى قبر صندوقی چوبى قرار دارد كه سطح آن را با صفحات نقره پوشانیده اند. از سقف مقبره ، قندیل هاى نقره آویزان است.
آستانه در قبه هم از نقره است و پرده ابریشم زردوزى بر در آویخته ، دامن بقعه با فرشهاى گوناگون مفروش گردیده است.
این سخن و عقیده كه تا قبل از دوران صفویه ، ضریحى بر مرقد منور امام نصب نبوده ، قطعى است و برخى از آراء متفاوت حاكى از آن است كه بعضى تعبیر ضریح را براى صندوق به كار بردهاند.
از زمان صفویه تا كنون تعداد پنج ضریح بر مرقد منور امام جاى گرفته است.
