کریم خان در اوج مشکلات اقتصادی ایران و در کشوری عقب مانده با مدعیانی بی شمار برای سلطنت توانست قدرت رابه دست بگیرد و در تمام دوران حکومت خود با مشکلاتی از این دست درگیر بود. او که هرگز بنابر روایات تاریخی از یک تربیت صحیح خانوادگی برخوردار نبود و حتی خواندن و نوشتن نمی دانست با همتی مثال زدنی بر اریکه قدرت تکیه زد و توانست بازار راکد ایران را دوباره رونق بخشد و با برقراری امنیت و سیستم مالیات اندک جانی دوباره را به این آب و خاک برگرداند.
کریم خان با دستور قیمت های ثابت اجناس در داخل جهت بالا بردن قدرت خرید مردم و حفظ امنیت در ایران و به ویژه خلیج فارس توانست اعتماد بازرگانان خارجی را جلب کرده و از جایگاهی قابل قبول، قراردادهایی اقتصادی را با آنها به ویژه کشور انگلستان تنظیم کند تا جایی که در این دوره صادرات ایران نیز دوره ای طلایی را تجربه کرد.او با بلندنظری خود را «وکیل الرعایا» نامید و بالابلندتر از بسیاری از پادشاهان به ایران زمین خدمت کرد.
با هم نگاهی داریم به این تجربه تاریخی گرانبها که از همت و دانش ایرانی می گوید در روزگاری سخت، آن هم به روایت «دکتر پرویز رجبی» در کتابی به نام «کریم خان زند و زمان او».
تشویق پیشه وران و صنعت گران
با شکست دولت مقتدر صفویه در سال 1135 نزول قدرت ---------- و اقتصادی ایران آغاز شد که تا انقراض سلسله قاجاریه در سال 1304 شمسی دوام داشت.
در این مقطع از تاریخ ایران ضعف قدرت مرکزی، فساد دستگاه حاکمه، رکود امور اقتصادی و در نتیجه سقوط مداوم ارزش پول و کم شدن درآمد خصوصی و دولتی، از بین رفتن سنت های محلی و ارزش های هنری، ناامنی و آشفتگی روستاها و راه ها و بخش ها و شهرها و باز شدن پای بیگانگان به این سامان روزگاری سخت را برای مردم رقم زد اما بنابر روایت های تاریخی تنها کریم خان زند است که جانی دوباره به ایران بخشید و توانست بار دیگر رونق را هرچند برای دوره ای به اقتصاد برگرداند.
دکتر پرویز رجبی در کتاب «کریم خان زند و زمان او» در شش فصل جوانی کریم خان، حکومت کریم خان، فرزندان کریم خان و جانشینان او، شخصیت و آثار کریم خان، اوضاع اجتماعی ایران در زمان کریم خان و حکومت کریم خان درصدد است به مطالعه و بررسی این مقطع تاریخ سرزمین ما بپردازد.»
در «کریم خان زند و زمان او» بنابر نوشته کتاب «رستم التواریخ» آمده است که کریم خان از یک تربیت خانوادگی صحیح برخوردار نبود و حتی خواندن و نوشتن نمی دانست اما به گفته پرویز رجبی، جالب توجه است که او توانا بود در کشوری بزرگ حکومت براند که پس از آشفتگی های ناشی از سقوط صفویه و حکومت نادرشاه، احتیاج به رهبری خردمند و توانا داشت.
هنگامی که کریم خان روی کار آمد
به خاطر لشکرکشی های نادر و به خاطر
هرج و مرجی که پس از قتل او پدید آمده بود، امور بازرگانی و اقتصادی به شدت صدمه دیده بود اما اقداماتی که کریم خان برای رونق دوباره بازار و بازرگانی به عمل آورد، کم کم موثر افتاد و امر دادوستد را بهبود بخشید.
کریم خان بنا بر پژوهش پرویز رجبی از ابتدای حکومت خود به هر طریقی که برایش امکان داشت پیشه وران و صنعتگران را تشویق می کرد و با مالیات بسیار سبکی که برای شان در نظر می گرفت، مورد حمایت قرار می داد.یکی دیگر از عوامل رونق دوباره بازار، امنیت چشمگیری بود که در نتیجه مدیریت کریم خان به وجود آمده بود. آنگونه که اسکات وارینگ سیاح انگلیسی که حدود سال 1800 میلادی یعنی حدود 10 سال پس از مرگ کریم خان به ایران آمده بود، می نویسد: «در همه شهرهای کشور پلیس به وجود آمد. ضعیف ترین و کوچک ترین رعایا به حق خود رسیدند و گوش های وکیل (کریم خانم زند) برای شنیدن کوچک ترین شکوه و شکایت باز بود» و ویلیام فرانکلین گزارش می دهد: «پلیس در شهر شیراز و همچنین در تمام کشور بسیار خوب است.» کریم خان برای بهبود تجارت خارجی نیز دو قدم موثر برداشت: «قدم اول پا به پای امنیت داخلی، برقراری امنیت در خلیج فارس بود واقعاً او برای ایجاد نظم در این شاهراه مهم دریایی ایران از هیچ کوششی باز نایستاد و قدم دوم عقد قراردادهای بازرگانی مخصوصاً با انگلستان بود.»
همچنین کریم خان به خوبی تشخیص داد که بنیه مالی مردم و در نتیجه دادوستد بسیار ضعیف است و طلا که در آن زمان ارز مملکت بود بسیار کمیاب است، از این رو اقداماتی انجام داد تا در معاملات خارجی طلای کمتری از کشور خارج شود.
صادرات ایران هم در این زمان دورانی طلایی داشت آنگونه که بنا بر پژوهش رجبی کالاهای صادراتی مهم ایران یعنی ابریشم و پارچه های ابریشمی، پنبه، خشکبار و مواد دارویی به اضافه مس، گوگرد و سایر مواد معدنی به هندوستان از طریق کمپانی هند شرقی فروخته می شد. روس ها از ایران انواع کالاهای هندی مانند ململ بنگالی، کتان و جواهرات خریده و در بازارهای اروپایی می فروختند.
ترکیه هم علاوه بر کالاهای یاد شده تنباکو، پشم، گلاب، نی خصوصاً اسب از ایران می خرید.قیمت حدود 2000 اسبی که ایران سالانه به ترکیه صادر می کرد 40 تومان بود همچنین تمام مصرف نی امپراتوری عثمانی از ایران تامین می شد.
در بحث واردات هم مهم ترین واردات ایران از هندوستان عبارت بود از: پارچه های لطیف از قبیل ململ و پارچه های پشمی ریزباف، شکرلاهور، ادویه و کالاهای چینی به ویژه ظرف چینی، این واردات از روسیه هم شامل چرم، پارچه های پنبه ای، پارچه های مخمل، اطلس، پوست و گاهی آینه می شد.واردات ایران از ترکیه بسیار کم و عبارت بود از خرما
(از عراق)، برنج و بعضی کالاهای ساخت اروپا.
میزان پولی که از طریق صادرات ایران به ترکیه وارد می شد آنقدر زیاد بود که اولیویه می نویسد: «پولی که در ایران در دست مردم دیده می شود بیشتر سکه های ترکی است. گاهی هم سکه های ونیزی به چشم می خورد که چون قدرت خرید زیادی در هندوستان دارد به راحتی دادوستد می شود.»
کریم خان در تجارت با انگلیس هم بسیار هوشیار بود به گونه ای که به بازرگانان ایرانی دستور داد تا کالاهای خارجی را با پول نقد - به عبارت دیگر طلا - معامله نکنند و تا می توانند در مقابل کالاهای خارجی، کالاهای ایرانی بفروشند که این امر موجب تیرگی روابط ایران و انگلیس در این مقطع شد و تنش هایی چند را موجب شد اما برای تقویت بنیه اقتصادی، مهم ترین اقدامی که کریم خان انجام داد، ایجاد قیمت های ثابت بود. برای این منظور کریم خان خودش قیمت هایی تعیین و به مردم اعلام کرد و هیچ کس قدرت نداشت که یک دینار از قیمت هایی تعیین شده گران تر بفروشد.همه قیمت ها برای یک من که برابر شش کیلو است برآورد می شد. یک تومان در زمان کریم خان برابر با 50 مارک طلا بود که هر مارک طلا واحد پول آلمان قبل از جنگ جهانی اول است که برابر با 358423 0/گرم طلای ناب است.
در لیستی که از «رستم التواریخ» نقل شده است: «گندم، یک من 50 دینار، جو، یک من 25 دینار، برنج یک من 150 دینار، گوشت گوسفند یک من 160 دینار و سایر اقلام ذکر شده است.»
حد متوسط درآمد یک کارگر در روز عبارت بود از 300 دینار که در سال حدود 10 تومان می شد، یعنی 500 مارک طلا که بنابر پژوهش پرویز رجبی این مقدار می توانست یک خانوار هفت نفری را به راحتی پاسخگو باشد و با توجه به قیمت های ثابت که مخارج روزانه حدود 200 دینار بوده، پس اندازی قابل توجه نیز داشته باشد.
میزان مالیات ولایات متفاوت ایران نیز بنابر آمار کاملاً مشخص است که مرتباً دریافت و به خزانه واریز می شده است.
از دیگر نکات جالب این پژوهش این است که می خوانیم کریم خان هرگز در خزانه دولت پول نگاه نمی داشت. پول های دریافتی از مردم را بی درنگ برای بهبود وضع خود آنها خرج می کرد. به طوری که هنگامی که وی می میرد در خزانه دولت فقط هفت هزار تومان بود که تازه رسیده بود و کریم خان به علت بیماری نمی توانست آن را خرج کند.
نظم اداری نیز در زمان کریم خان بسیار قابل توجه بود به گونه ای که در هر شهر هفت عامل: وزیر، مستوفی، وکیل الرعایا، محصص، کلانتر، نقیب و محتسب به همراه قاضی شهر نظم شهر را به عهده داشتند و تمام نامه های آنها و عملیات مالی آنها ثبت شده و همه عوامل حکومتی دارای حقوق مشخصی بودند که آن را از دیوان حکومتی دریافت می کردند.
با اینکه حکومت کریم خان سرشار از جنگ و گریز با مدعیان حکومت و پادشاهی بود اما وکیل الرعایا هرگز از آبادانی ایران غافل نبود تا آنجا که در مدت حکمرانی خود توانست با ساختن بازار وکیل، مسجد وکیل، آرامگاه حافظ، آرامگاه سعدی و ارگ شیراز که تاکنون باقی مانده است، کارنامه ای نسبتاً درخور توجه از خود باقی بگذارد.
کریم خان با دستور قیمت های ثابت اجناس در داخل جهت بالا بردن قدرت خرید مردم و حفظ امنیت در ایران و به ویژه خلیج فارس توانست اعتماد بازرگانان خارجی را جلب کرده و از جایگاهی قابل قبول، قراردادهایی اقتصادی را با آنها به ویژه کشور انگلستان تنظیم کند تا جایی که در این دوره صادرات ایران نیز دوره ای طلایی را تجربه کرد.او با بلندنظری خود را «وکیل الرعایا» نامید و بالابلندتر از بسیاری از پادشاهان به ایران زمین خدمت کرد.
با هم نگاهی داریم به این تجربه تاریخی گرانبها که از همت و دانش ایرانی می گوید در روزگاری سخت، آن هم به روایت «دکتر پرویز رجبی» در کتابی به نام «کریم خان زند و زمان او».
تشویق پیشه وران و صنعت گران
با شکست دولت مقتدر صفویه در سال 1135 نزول قدرت ---------- و اقتصادی ایران آغاز شد که تا انقراض سلسله قاجاریه در سال 1304 شمسی دوام داشت.
در این مقطع از تاریخ ایران ضعف قدرت مرکزی، فساد دستگاه حاکمه، رکود امور اقتصادی و در نتیجه سقوط مداوم ارزش پول و کم شدن درآمد خصوصی و دولتی، از بین رفتن سنت های محلی و ارزش های هنری، ناامنی و آشفتگی روستاها و راه ها و بخش ها و شهرها و باز شدن پای بیگانگان به این سامان روزگاری سخت را برای مردم رقم زد اما بنابر روایت های تاریخی تنها کریم خان زند است که جانی دوباره به ایران بخشید و توانست بار دیگر رونق را هرچند برای دوره ای به اقتصاد برگرداند.
دکتر پرویز رجبی در کتاب «کریم خان زند و زمان او» در شش فصل جوانی کریم خان، حکومت کریم خان، فرزندان کریم خان و جانشینان او، شخصیت و آثار کریم خان، اوضاع اجتماعی ایران در زمان کریم خان و حکومت کریم خان درصدد است به مطالعه و بررسی این مقطع تاریخ سرزمین ما بپردازد.»
در «کریم خان زند و زمان او» بنابر نوشته کتاب «رستم التواریخ» آمده است که کریم خان از یک تربیت خانوادگی صحیح برخوردار نبود و حتی خواندن و نوشتن نمی دانست اما به گفته پرویز رجبی، جالب توجه است که او توانا بود در کشوری بزرگ حکومت براند که پس از آشفتگی های ناشی از سقوط صفویه و حکومت نادرشاه، احتیاج به رهبری خردمند و توانا داشت.
هنگامی که کریم خان روی کار آمد
به خاطر لشکرکشی های نادر و به خاطر
هرج و مرجی که پس از قتل او پدید آمده بود، امور بازرگانی و اقتصادی به شدت صدمه دیده بود اما اقداماتی که کریم خان برای رونق دوباره بازار و بازرگانی به عمل آورد، کم کم موثر افتاد و امر دادوستد را بهبود بخشید.
کریم خان بنا بر پژوهش پرویز رجبی از ابتدای حکومت خود به هر طریقی که برایش امکان داشت پیشه وران و صنعتگران را تشویق می کرد و با مالیات بسیار سبکی که برای شان در نظر می گرفت، مورد حمایت قرار می داد.یکی دیگر از عوامل رونق دوباره بازار، امنیت چشمگیری بود که در نتیجه مدیریت کریم خان به وجود آمده بود. آنگونه که اسکات وارینگ سیاح انگلیسی که حدود سال 1800 میلادی یعنی حدود 10 سال پس از مرگ کریم خان به ایران آمده بود، می نویسد: «در همه شهرهای کشور پلیس به وجود آمد. ضعیف ترین و کوچک ترین رعایا به حق خود رسیدند و گوش های وکیل (کریم خانم زند) برای شنیدن کوچک ترین شکوه و شکایت باز بود» و ویلیام فرانکلین گزارش می دهد: «پلیس در شهر شیراز و همچنین در تمام کشور بسیار خوب است.» کریم خان برای بهبود تجارت خارجی نیز دو قدم موثر برداشت: «قدم اول پا به پای امنیت داخلی، برقراری امنیت در خلیج فارس بود واقعاً او برای ایجاد نظم در این شاهراه مهم دریایی ایران از هیچ کوششی باز نایستاد و قدم دوم عقد قراردادهای بازرگانی مخصوصاً با انگلستان بود.»
همچنین کریم خان به خوبی تشخیص داد که بنیه مالی مردم و در نتیجه دادوستد بسیار ضعیف است و طلا که در آن زمان ارز مملکت بود بسیار کمیاب است، از این رو اقداماتی انجام داد تا در معاملات خارجی طلای کمتری از کشور خارج شود.
صادرات ایران هم در این زمان دورانی طلایی داشت آنگونه که بنا بر پژوهش رجبی کالاهای صادراتی مهم ایران یعنی ابریشم و پارچه های ابریشمی، پنبه، خشکبار و مواد دارویی به اضافه مس، گوگرد و سایر مواد معدنی به هندوستان از طریق کمپانی هند شرقی فروخته می شد. روس ها از ایران انواع کالاهای هندی مانند ململ بنگالی، کتان و جواهرات خریده و در بازارهای اروپایی می فروختند.
ترکیه هم علاوه بر کالاهای یاد شده تنباکو، پشم، گلاب، نی خصوصاً اسب از ایران می خرید.قیمت حدود 2000 اسبی که ایران سالانه به ترکیه صادر می کرد 40 تومان بود همچنین تمام مصرف نی امپراتوری عثمانی از ایران تامین می شد.
در بحث واردات هم مهم ترین واردات ایران از هندوستان عبارت بود از: پارچه های لطیف از قبیل ململ و پارچه های پشمی ریزباف، شکرلاهور، ادویه و کالاهای چینی به ویژه ظرف چینی، این واردات از روسیه هم شامل چرم، پارچه های پنبه ای، پارچه های مخمل، اطلس، پوست و گاهی آینه می شد.واردات ایران از ترکیه بسیار کم و عبارت بود از خرما
(از عراق)، برنج و بعضی کالاهای ساخت اروپا.
میزان پولی که از طریق صادرات ایران به ترکیه وارد می شد آنقدر زیاد بود که اولیویه می نویسد: «پولی که در ایران در دست مردم دیده می شود بیشتر سکه های ترکی است. گاهی هم سکه های ونیزی به چشم می خورد که چون قدرت خرید زیادی در هندوستان دارد به راحتی دادوستد می شود.»
کریم خان در تجارت با انگلیس هم بسیار هوشیار بود به گونه ای که به بازرگانان ایرانی دستور داد تا کالاهای خارجی را با پول نقد - به عبارت دیگر طلا - معامله نکنند و تا می توانند در مقابل کالاهای خارجی، کالاهای ایرانی بفروشند که این امر موجب تیرگی روابط ایران و انگلیس در این مقطع شد و تنش هایی چند را موجب شد اما برای تقویت بنیه اقتصادی، مهم ترین اقدامی که کریم خان انجام داد، ایجاد قیمت های ثابت بود. برای این منظور کریم خان خودش قیمت هایی تعیین و به مردم اعلام کرد و هیچ کس قدرت نداشت که یک دینار از قیمت هایی تعیین شده گران تر بفروشد.همه قیمت ها برای یک من که برابر شش کیلو است برآورد می شد. یک تومان در زمان کریم خان برابر با 50 مارک طلا بود که هر مارک طلا واحد پول آلمان قبل از جنگ جهانی اول است که برابر با 358423 0/گرم طلای ناب است.
در لیستی که از «رستم التواریخ» نقل شده است: «گندم، یک من 50 دینار، جو، یک من 25 دینار، برنج یک من 150 دینار، گوشت گوسفند یک من 160 دینار و سایر اقلام ذکر شده است.»
حد متوسط درآمد یک کارگر در روز عبارت بود از 300 دینار که در سال حدود 10 تومان می شد، یعنی 500 مارک طلا که بنابر پژوهش پرویز رجبی این مقدار می توانست یک خانوار هفت نفری را به راحتی پاسخگو باشد و با توجه به قیمت های ثابت که مخارج روزانه حدود 200 دینار بوده، پس اندازی قابل توجه نیز داشته باشد.
میزان مالیات ولایات متفاوت ایران نیز بنابر آمار کاملاً مشخص است که مرتباً دریافت و به خزانه واریز می شده است.
از دیگر نکات جالب این پژوهش این است که می خوانیم کریم خان هرگز در خزانه دولت پول نگاه نمی داشت. پول های دریافتی از مردم را بی درنگ برای بهبود وضع خود آنها خرج می کرد. به طوری که هنگامی که وی می میرد در خزانه دولت فقط هفت هزار تومان بود که تازه رسیده بود و کریم خان به علت بیماری نمی توانست آن را خرج کند.
نظم اداری نیز در زمان کریم خان بسیار قابل توجه بود به گونه ای که در هر شهر هفت عامل: وزیر، مستوفی، وکیل الرعایا، محصص، کلانتر، نقیب و محتسب به همراه قاضی شهر نظم شهر را به عهده داشتند و تمام نامه های آنها و عملیات مالی آنها ثبت شده و همه عوامل حکومتی دارای حقوق مشخصی بودند که آن را از دیوان حکومتی دریافت می کردند.
با اینکه حکومت کریم خان سرشار از جنگ و گریز با مدعیان حکومت و پادشاهی بود اما وکیل الرعایا هرگز از آبادانی ایران غافل نبود تا آنجا که در مدت حکمرانی خود توانست با ساختن بازار وکیل، مسجد وکیل، آرامگاه حافظ، آرامگاه سعدی و ارگ شیراز که تاکنون باقی مانده است، کارنامه ای نسبتاً درخور توجه از خود باقی بگذارد.