مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان خرقه‌اي است هزارگون به ارث رسيده از گذشتگان كه در طول 12 قرن هر وارثي نقشي بر اندام آن انداخته، از معماري ساده قرن دوم ه.ق تا آجركاري‌هاي سلجوقي و نقوش كاشيكاري صفوي به قول دكتر «حسين يقيني» پژوهشگر تاريخ و معماري آلبومي از هنر معماري ايراني.
انعقاد نطفه اصفهان بزرگ را بايد همزمان با بنياد مسجد جامع اصفهان در محل فعلي آن در سال 156 ه.ق دانست. بناي اوليه مسجد را طايفه بني تميم روي تپه يهوديه بنا كردند و بعدها ثروتمندان زمين‌هاي اطراف منتهي‌اليه شمال غربي مسجد را به آن اضافه كرده و كم كم بناي فعلي مسجد جامع امروزين را شكل دادند.
گرچه اعتقادي ميان مردم اصفهان رواج دارد كه معتقدند مسجد جامع اصفهان در محلي بنا شده كه پيش از اسلام آتشكده بوده است اما اين نظريه همچنان در هاله‌اي از ابهام باقي مانده در حالي كه علت اين ادعا را وجود يك «پي» دوره ساساني در زمين محل گنبد خواجه نظام الملك مي‌دانند اما دكتر «يقيني» با قاطعيت مي‌گويد كه بر اساس شواهد تاريخي اين جا زمين بكري بوده كه از ابتدا براي ساخت مسجد اختصاص داده شده است.
به هر روي مسجد ساده‌اي كه قبيله بني تميم بنا كردند كم كم با گسترش جمعيت اصفهان در قرن سوم هجري و نياز به فضايي وسيع‌تر در زمان خليفه عباسي «المستعصم» در سال 226 ه. وارد دومين مرحله تحول اساسي خود شد، مسجد اوليه تخريب و مسجدي عظيم با وسعتي چند برابر مسجد اوليه جايگزين آن شد كه به شكل مساجد جامع ساير شهرهاي اسلامي همزمان خود بود شبستان اين مسجد و جبهه جنوبي به سمت قبله داراي شش دهانه، شمال چهار دهانه و شرق و غرب دو دهانه داشت و ديواري خشتي مسجد را در برگرفته بود. نماي خارجي مسجد نيز با طاقه‌هايي از كاهگل سرخ رنگ تزئين شده بود.
مرحله سوم تحولات مسجد جامع اصفهان را بايد در قرن چهاردهم ه.ق و اوج جنبش‌هاي ملي و تشيع و به دنبال آن ظهور سلسله آل بويه مشاهده كرد.
انتخاب اصفهان به عنوان يكي از مراكز عمده فرمانروايي اين خاندان مسجد جامع را دور از تحولات نگه نمي‌دارد و در اين مرحله علاوه بر الحاقاتي كه در جهت توسعه مسجد صورت مي‌گيرد يك مرمت كلي نيز در آن انجام مي‌شود كه با كم كردن از فضاي باز صحن مسجد يك دهانه با ستون‌هاي آجري نقش هندسي به شبستان‌هاي سرپوشيده دور آن اضافه مي‌شود ولي اين قدم در طرح اساسي مسجد جامع تغيير عمده‌اي وارد نمي‌سازد..
اما شايد بزرگ‌ترين تحولاتي كه به نوعي به مسجد جامع امروزين منجر شده است را بايد در مرحله چهارم تغييرات يا به نوعي در دوره سلسله سلجوقيان دنبال كرد. مسجد بزرگ‌ترين تغييرات را از نقطه نظر كالبد داخلي و خارجي در قرون پنج و شش ه.ق به خود ديد و بزرگ‌ترين تحول معماري ايران اسلامي در اين دوره تاريخي ايجاد شد، درآمدن از پوسته مسجد ساده شبستاني به شكل مساجد چهار ايواني كه ويژه مساجد ايراني است احتمالا از قرن پنج ه.ق به بعد و با مسجد جامع اصفهان آغاز شد. با ساختن گنبد خواجه نظام‌الملك در جنوب و گنبد تاج‌الملك در شمال مسجد و ايجاد چهار ايوان، مسجد از حالت شبستاني ساده درآمد. از اين پس معماري مساجد چهار ايواني ويژگي بارز معماري مساجد ايران مي‌شود.
اصفهان از اين زمان در فاصله قرون 7 تا 11 ه.ق كه توسط صفويان به پايتختي برگزيده مي‌شود دچار نوسانات شديد اقتصادي، اجتماعي و سياسي مي‌شود و به تبع آن تغييراتي در دوره ايلخانان، آل مظفر، تيموريان و تركمنان آق قويونلو و... در مسجد جامع به وجود مي‌آيد كه اين تغييرات بيشتر در سطوح خارجي به خصوص نماهاي داخلي مسجد، ايوان‌ها و تغييراتي در استخوان‌بندي بخش‌هايي از مسجد است.
تغييرات مسجد جامع از زمان سلجوقيه به بعد
جالب‌ترين آثار مسجد جامع در طي 60 سال حكومت سلجوقيان در فضاي 22 هزار متر مربعي مسجد به وجود مي‌ايد در زمان سلطنت چهار پادشاه سلجوقي، ملكشاه، بركيارق، محمدبن ملكشاه و محمودبن محمد بن ملكشاه.
از آثار اين دوره مي‌توان به ايجاد گنبد خواجه نظام الملك در جنوب مسجد توسط خود او و كتبيه كوفي آن به نام پادشاه وقت اشاره كرد، همچنين گنبد شمالي (تاج الملك) كه نزد مردم به گنبد خاكي شهرت دارد و به دستور تركان خاتون ملكه سلجوقي بنا شد، اين گنبد از نظر معماري و هنري زيباترين اثر معماري جهان نام گرفته است.
در همين جا ذكر اين نكته جالب است كه مسجد جامع اصفهان تنها مسجدي است كه دو گنبدخانه دارد و نمونه آن را ما در هيچ مسجدي سراغ نداريم.
بخش ديگر مسجد جامع كه در دوره سلجوقي ساخته شده چهلستون (ستون‌هاي آجري) و شبستان‌هاي شمال و جنوب مسجد با طاقنماهاي آجري متنوع است كه در حال حاضر جلب توجه مي‌كند. در دو ضلع شرقي و غربي مسجد نيز آثاري وجود داشته شامل صومعه و كتابخانه كه در آتش‌سوزي سال 514 يا 515 ه.ق از بين رفته است. در زمان سلطان محمود سلجوقي اسماعيليان به مسجد حمله مي‌كنند و كتابخانه نفيس آن را آتش مي‌زنند گفته مي‌شود فهرست كتاب‌هاي كتابخانه در سه جلد قطور تنظيم شده بوده است. كتيبه‌اي در شمال شرق مسجد و اطراف قديمي‌ترين سردر از اين حريق حكايت مي‌كند.
ضلع جنوبي مسجد
گنبد خواجه نظام‌الملك از جمله مهم‌ترين و شاخص‌ترين بناي ضلع جنوبي مسجد و از زيباترين آثار دوره سلجوقي با تزيينات گچي و آجري است كه از سال 465 تا 485 (اوايل قرن ششم) اساس ساختمان آن بنا شد سقف آن مقرنس است و در اواخر قرن نهم هجري به امر حسن بيك آق قويونلو از نو ساخته شده و مناره‌هاي طرفين ايوان هم ظاهرا در زمان او بنا شدند، داخل يكي از مقرنس‌هاي ايوان كتيبه‌اي از اصلاحات و تعميرات دوره حسن بيك بهادرخان در سال 880 ه.ق به چشم مي‌خورد، ازاره‌هاي مرمر و صفه‌هاي مختلف از كاشيكاري‌هاي معرق برجسته كه قسمت‌هاي پايين اين ايوان را تزيين كرده و كاشيكاري پشت بغل طاقنماي فوقاني و تحتاني اطراف صحن از دوره حكمراني اوزون حسن به جا مانده، باستان‌شناسان حدس مي‌زنند اوزون حسن بيشترين تغيير را در ضلع جنوبي مسجد نسبت به ساير پادشاهان صفوي ايجاد كرده است، كتيبه داخل هلال اين ايوان و كتيبه نماي دور طاق آن كه 14 لوح بزرگ و 13 لوح كوچك است از زمان شاه طهماسب ايجاد شده و كتيبه ايوان آن به نام اوست.
كتيبه افقي فوقاني ايوان جنوبي از دوره شاه عباس ثالثي حاكي از تعميرات آن زمان مورخ 1070 ه.ق است در طرفين گنبد و ايوان دو چهلستون است كه دوره دوم سلجوقي و فرمانروايي جانشينان ملكشاه ساخته شده طرفين چهلستون مزبور سمت مشرق ساختمان‌هاي دوره آل مظفر است كه از قرن هشتم در سمت چپ دالان و ورودي مسجد واقع شده و طاقها و ستون‌هاي آجري جالب متنوع دارد يك راهرو در جنوب شرقي مسجد اين قسمت را از ساختمان‌هاي سلجوقي جدا مي‌كند در سمت غرب چهلستون ديگري از قرن 11 ه.ق از زمان شاه عباس كبير وجود دارد كه سبك ساختمان طاقها و ستون‌هاي آن از چهلستون‌هاي سلجوقي واقع در همين ضلع پيروي مي‌كند و آن را به نام چهلستون شاه عباسي مي‌شناسند. ايوان ضلع جنوبي به ايوان صاحب معروف است.
ضلع غربي
ايوان غربي‌اي كه در دوره سلجوقي و اوايل قرن ششم ساخته شده در ابتداي قرن 12 در زمان شاه سلطان حسين صفوي داخل و خارج آن با كاشي‌هاي زيبا تزيين شده و از حالت آجري ساده سلجوقي خارج مي‌شود، شبستان بزرگ مسجد در جنوب اين ايوان در قرن نهم ساخته شد كه شمال آن داراي سردر كاشيكاري نفيس است، محراب زيباي گچي اين شبستان كه از عجايب صنعت گچبري ايران و داراي تزيينات گل و بته است در عهد اولجايتو پادشاه وقت ايلخاني است در اين قسمت ساختمان اين ضلع، شبستان بزرگ و وسيع زمستاني (بيت‌الشتاء) است كه در سال 851 ساخته شده و از جمله بناهاي بي‌نظير و تماشايي اصفهان است، اين شبستان وسيع زمان محمدبن بايسنقربن شاهرخ تيموري ساخته شده و 18 طاق و چشمه دارد، سازه اين شبستان شبيه خيمه‌هاي مغولي است. ايوان ضلع غربي به ايوان استاد معروف است.
ضلع شمالي
ضلع شمالي در عهد دوم سلجوقي ساخته شده و از قسمت‌هاي جالب آن قطعه سنگ يكپارچه مرمريني است كه در انتهاي ايوان واقع شده و خطوط زيباي كوفي گل و بته‌دار در طاق بالاي اين قطعه واقع شده يك كتيبه گچ بري از دوره شاه سليمان صفوي در اواخر قرن 11 ه.ق نيز در آن جا وجود دارد، ايوان و چهلستون‌هاي طرفين و گنبد تاج‌الملوك مشهور به گنبد خاكي ايوان شمالي در سال 481 ه.ق ساخته شده است، ايوان ضلع شمالي به ايوان درويش معروف است.
ضلع شرقي
ايوان وسط اين ضلع از خارج منظره سلجوقي خود را به خوبي حفظ كرده و در داخل هم قسمت‌هاي عمده تزيينات عهد سلاجقه به خوبي محفوظ است، داخل ايوان يك كتيبه كاشيكاري دوره شاه سليمان صفوي حاكي از تغييرات بعدي است و طاق مقرنس آن نمونه بارز هنر نمايي استادان اين فن است.
در شمال اين ايوان مدخل صفه و مدرسه عمر و شبستان وسيعي با 18 ستون واقع شده كه از بناهاي دوره آل مظفر است و طاق‌هاي زيبايي آجرنماي آن اواخر قرن هشتم ه.ق ساخته شده مدخل صفه و مدرسه عمر بين ايوان سلجوقي اين ضلع و شبستان 18 ستونه آل مظفر قرار دارد. و از سازه‌هاي همان دوره است.
كاشيكاري مقرنس محراب اين صفه در سال 777 ه.ق از اولين نمونه‌هاي كاشيكاري داخل مسجد در شهر تاريخي اصفهان است اطراف صفه عمر كتيبه و لوح‌هايي از دوره حكومت موقت اشرف افغان باقي مانده كه جديدترين آثار بر جاي مانده مسجد جمعه اصفهان است، البته اگر به آن مرمت‌هايي كه پس از بمباران قسمت شرقي مسجد انجام شده را نيز اضافه كنيم بايد گفت تغييرات و آثار ايجاد شده در مسجد جامع اصفهان همچنان ادامه دارد.
معماری و میراث فرهنگی:
يك استاد رشته‌ي معماري با بيان اين‌كه مسجد جامع اصفهان همزاد و آيينه‌ي تغييرات اين شهر است، گفت: اين مسجد مهم‌ترين مركز سياسي و اجتماعي اصفهان در طول تاريخ بوده، حتا دچار آتش‌سوزي شده و حمله‌ي مغول را نيز به خود ديده است.
به گزارش خبرنگار بخش ميراث فرهنگي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) در اصفهان، دكتر باقر آيت‌الله‌زاده شيرازي در مسجد جامع اصفهان اظهار داشت: اصفهان پيش از اسلام از دو شهر كوچك و 16 روستا تشكيل شده بود. مسلمانان در ابتداي ورود به اصفهان در روستايي به‌نام خوش نيان، نخستين مسجد را ساختند.
وي ادامه داد: مسجد جامع اصفهان در سال 156 هجري قمري در مساحتي حدود پنج يا شش هزار متر مربع ساخته و در سال 224 هجري قمري اين مسجد از نو در مساحتي حدود يك هكتار بازسازي شد.
او بيان كرد: مسجد فضايي پاك، محدود و جهت‌دار است. در تاريخ آمده كه مسجد جامع اصفهان نه‌تنها محل عبادت بوده، بلكه در آن، جلسه‌هاي درس بزرگان هم برپا مي‌شده و حتا در متون ذكر شده كه پاي هر ستون مسجد جامع اصفهان حلقه‌ي درسي بوده است.
رييس موسسه‌ي ايكوموس ايران شهر اصفهان را زاييده‌ي دوره اسلامي دانست و افزود: نظام شهرسازي اصفهان براساس نيازهاي اجتماعي و سياسي حاكمان به‌وجود آمده و تغييرات كالبدي مسجد جامع اصفهان نيز نشان از تغييرات سياسي و اجتماعي در طول تاريخ اصفهان دارد.
وي توضيح داد: بيشترين اين تغييرات در قرن پنجم هجري قمري توسط سلسله‌ي سلجوقيان انجام شده‌اند. امپراطوري سلجوقي به‌عنوان نخستين امپراطوري سكولار، گرچه دست به تخريب مسجد جامع اصفهان نزد، اما تغييرات زيادي در آن به‌وجود آورد.
اين استاد معماري با بيان اين‌كه مسجد جامع اصفهان، دايره‌المعارف معماري ايران است، گفت: سازه‌ي گنبد، پيش از اسلام نيز در معماري ايراني وجود داشته است. با ورود اسلام به ايران نه‌تنها اين دين با مظاهر فرهنگ ايراني به مقابله برنخواست، بلكه آن دسته از جلوه‌هاي فرهنگ مانند گنبد را در بناهاي مذهبي مورد استفاده قرار داد.
وي اظهار داشت: تا پيش از ورود سلجوقيان به اصفهان، مسجد جامع تنها از يك شبستان بدون گنبد تشكيل شده بود؛ اما با ورود سلجوقيان به‌عنوان امپراطوري كه چهار مذهب جهان اسلام را مي‌خواست پوشش دهد، در معماري مسجد جامع تغييراتي به‌وجود آمد؛ تا اين مسجد به‌عنوان مسجدي جهاني فضايي مطلوب براي هر چهار فرقه باشد.
او افزود: در اين زمان، مسجد جامع داراي گنبد شد و اين يك تغيير ساده نبود، بلكه نمادي از تغيير قدرت حاكم بر ايران بود كه مي‌خواست، اصفهان را به‌عنوان پايتخت خود انتخاب كند. در اين دوره، مسجد جامع اصفهان كه به‌شيوه‌ي مسجد النبي ساخته شده بود، به تقليد از معماري ايران داراي چهار ايوان شد كه فضاي مسجد را از هم تفكيك مي‌كردند و اين‌گونه، سلسله‌ي سلجوقي نخستين حضور پررنگ خود را در اصفهان تثبيت كرد.
به گفته‌ي آيت‌الله‌زاده شيرازي دوره‌ي سلجوقيان در سرنوشت معماري مسجدها در اصفهان تاثير به‌سزايي داشت و مسجدسازي اصفهان از مسجدسازي به سبك مسجد النبي به مسجدسازي چهار ايواني تبديل شد.
وي ادامه داد: بعد از شهادت حضرت علي (ع) و كشته شدن معاويه و ابوسفيان، محدوده‌اي مقابل محراب تعيين شد كه جايگاه امام جماعت را از صفوف مردم جدا مي‌كرد و اين‌گونه از جان امام جماعت محافظت مي‌شد.
او اضافه كرد: در زمان آل بويه قسمتي از حياط مسجد جامع اصفهان به شبستان اضافه و اين مسجد به‌عنوان مسجد كبير شهر مطرح شد. در اين زمان، مسجد صغير شهر اصفهان (مسجد حكيم كنوني) ساخته شد.
اگر تاريخ ايران را به سه دوره پيش از تاريخ، دوره ايران باستان و دوره اسلامي تقسيم‌بندي كنيم، به ترتيب معبد چغازنبيل، مجموعه تخت جمشيد و مسجد جامع اصفهان بهترين گزينه‌هاي معماري اين دوران هستند.
مسجد جامع اصفهان موزه‌اي است از تحول و تكامل معماري ايراني در طول چهارده قرن تاريخ ايران پس از اسلام. واقعيت عيني تونل زمان را با گشت زدن در مسجد جامع اصفهان مي‌توان لمس كرد.
اينجا مكان مقدسي است كه در ابتدا جايگاه يك آتشكده عصر ساساني بوده، سپس يك مسجد ساده در قرن دوم و سوم هجري بر روي آن بنا شده.
بعد از آن، ديلميان، سلجوقيان، ايلخانيان، مظفريان، تيموريان، تركمن‌ها، صفوي‌ها، افغان‌ها و قاجارها يا توسعه‌اش داده‌اند يا مرمتش كرده‌اند.
از طرفي طعمه حريق شده، از زلزله لرزيده و هم در جنگ بمباران شده و با اين حال گنبد تاج‌الملك آن نهصد سال است كه بدون برداشتن حتي يك ترك به حيات خود ادامه مي‌دهد و اغراق نيست اگر بگوييم اين گنبد يكي از كامل‌ترين گنبدهاي آجري بنا شده بر روي كره زمين است.
گفته مي‌شود در مسجد جامع اصفهان از 484 تكنيك مختلف براي ساخت تاق‌هاي قوسي استفاده شده است. علاوه بر همه اينها زيباترين محراب گچبري شده مساجد ايران، محراب الجايتو را مي‌توان در اينجا به تماشا ايستاد.
در مسجد جامع اصفهان شبستان صفويه، شبستان سلجوقي، شبستان آ‌ل‌مظفر، ايوان‌هاي چهار طرف، مسجد الجايتو، آرامگاه علامه مجلسي، صفه حكيم، صفه عمربن عبدالعزيز، محراب دراويش، حوض، صحن، گنبد نظام‌الملك ، گنبد تاج‌الملك و.. از آثاري هستند كه بايد به دقت ديده شوند.
مسجدجامع
موقعيت: ميدان قيام، خيابان علامه مجلسي
سال تاسيس:قرن دوم هجري
ابعاد مسجد: 140*170
اين بنا تركيبي از سكه هاي معماري و تزئين كاري ايران در گذر زمان است از قديمي ترين مساجد ايران است كه بر روي ويرانه هاي مسجد قديمي تري ساخته شده كه اعراب ساكن حومه اصفهان در قرن دوم هجري ساخته بودند
اين مسجد داراي بناهاي متعددي است از جمله:
صحن چهار ايواني، شبستانها، مدرسه مظفري، صفه هاي كوچك دوره ديلمي، گنبد نظام الملك، گنبد تاج الملك، محراب اولجايتو، چهار ايوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درويش
قديمیترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعميرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفويان مربوط می شود . اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بويه و قرن سوم هجری باز می گردد. در همين کاوش ها آثار قبل از اسلام نيز کشف شده است.
مسجد دارای وروديهای متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخشهايی از بافت پيرامون آن مربوط می کند اين ورودیها همه در يک زمان ساخته نشده اند و هر يک در مقطعی از تاريخ و در ارتباط با ساختمان درون و بيرون بنا به وجود آمده اند. گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بيانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد.
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است يکی از بهترين آثاری به شمار می رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسيب فراوان ديده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.
چهار ايوان اطراف ميدان مشخص کننده شيوه مسجد سازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درويش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق ناميده می شوند با تزئينات مقرنس سازی و کاربندی يکی از فنون بسيار جالب معماری ايران را بيان می دارد.
نمای داخلی صحن مسجد و کاشيکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نيز مربوط به همين زمان می باشند به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زير می باشد:
شبستان مسجد : اين شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبريهای بسيار زيبا تزئين شده است. اين قسمت مربوط به عصر ديلميان است.
گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ايوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است. اين گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ايوانی که در جلوی اين گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گرديده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکيب شده است. اين گنبد دارای زيباترين طرحهای تزئينی ساخته شده از آجر و گچ ميباشد.
گنبدی که در بخش شمالی حياط مسجد واقع شده و قرينه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گرديده است. احداث اين گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک يکی ديگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.
ايوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئينات آن مربوط به عصر قراقويونلو و صفوی است. در اين قسمت کتيبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفويان به چشم می خورد.
ايوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفويان با کاشيکاری تزئين شده است . در اين صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعليق که به تاريخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسين کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسيار زيبا و با امضاء محمد امين اصفهانی نوشته شده است.
با مطالعه اين عبارات و دقت در خطوط بنائی اين ابيات بسيار زيبا مشخص می گردد.
چون نامه جرم ما به هم پيچيدند بردند و به ميزان عمل سنجيدند
بيش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشيدند
رو به روی اين ايوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و يازدهم هجری قمری در دوران حکومت ايلخانان و صفويه تزئيناتی به آن اضافه شده است.
اين ايوان فاقد تزئينات کاشيکاری است و با مقرنس های آجری تزئين شده است. در اين ايوان سنگ مرمر يکپارچه نفيسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتيبه هايی نوشته شده است. در منتهی اليه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتيبه تاريخی هلال ايوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند. تاريخ اين کتيبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزيز التقی الحافظ می باشد.
در سقف اين صفه خطوط تزئينی و تاريخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزينبی نوشته شده است . علاوه بر آن در اين صفه نام استاد کاران ديگر همچون حسن کاروان کاشيکار و کوهيار الابرقوهی خطاط کتيبه محراب صفه به چشم می خورد.
در شمال ايوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زيباترين محراب گچبری مسجد را در بر دارد . اين شبستان که به مسجد الجايتو نيز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ايرانی در جهان از شهرتی عظيم برخوردار است. بر اين محراب زيبا نام سلطان محمد خدابنده ايلخان مشهوری که قبل از تشرف به دين اسلام لقب الجايتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده ناميد و وزير دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن يعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.
زيباترين منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نيز در اين مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است. از مسجد اولجايتو به شبستان زمستانی بيت الشتاء می رسيم که به موجب کتيبه سر در آن در زمان تيموريان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همين علت به شبستان عماد نيز معروف است اين شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خيمه ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق يک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مين میکند.
شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظيم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخريب گرديده که مجدداً به شيوه اول بازسازی شده است.
اين اثر نفيس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهميت بسياری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است. اين شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل اين مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسيله معماران و مهندسين و باستان شناسان مشهور جهان و ايران به رشته تحرير در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.
به طور کلی به همان اندازه که ميدان نقش جهان و عمارات تاريخی اطراف آن ياد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پيرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقيان و روزگار پيش از آن را بيان می دارد.
منبع :www.novindoc.com
مسجد جامع اصفهان خرقه‌اي است هزارگون به ارث رسيده از گذشتگان كه در طول 12 قرن هر وارثي نقشي بر اندام آن انداخته، از معماري ساده قرن دوم ه.ق تا آجركاري‌هاي سلجوقي و نقوش كاشيكاري صفوي به قول دكتر «حسين يقيني» پژوهشگر تاريخ و معماري آلبومي از هنر معماري ايراني.
انعقاد نطفه اصفهان بزرگ را بايد همزمان با بنياد مسجد جامع اصفهان در محل فعلي آن در سال 156 ه.ق دانست. بناي اوليه مسجد را طايفه بني تميم روي تپه يهوديه بنا كردند و بعدها ثروتمندان زمين‌هاي اطراف منتهي‌اليه شمال غربي مسجد را به آن اضافه كرده و كم كم بناي فعلي مسجد جامع امروزين را شكل دادند.
گرچه اعتقادي ميان مردم اصفهان رواج دارد كه معتقدند مسجد جامع اصفهان در محلي بنا شده كه پيش از اسلام آتشكده بوده است اما اين نظريه همچنان در هاله‌اي از ابهام باقي مانده در حالي كه علت اين ادعا را وجود يك «پي» دوره ساساني در زمين محل گنبد خواجه نظام الملك مي‌دانند اما دكتر «يقيني» با قاطعيت مي‌گويد كه بر اساس شواهد تاريخي اين جا زمين بكري بوده كه از ابتدا براي ساخت مسجد اختصاص داده شده است.
به هر روي مسجد ساده‌اي كه قبيله بني تميم بنا كردند كم كم با گسترش جمعيت اصفهان در قرن سوم هجري و نياز به فضايي وسيع‌تر در زمان خليفه عباسي «المستعصم» در سال 226 ه. وارد دومين مرحله تحول اساسي خود شد، مسجد اوليه تخريب و مسجدي عظيم با وسعتي چند برابر مسجد اوليه جايگزين آن شد كه به شكل مساجد جامع ساير شهرهاي اسلامي همزمان خود بود شبستان اين مسجد و جبهه جنوبي به سمت قبله داراي شش دهانه، شمال چهار دهانه و شرق و غرب دو دهانه داشت و ديواري خشتي مسجد را در برگرفته بود. نماي خارجي مسجد نيز با طاقه‌هايي از كاهگل سرخ رنگ تزئين شده بود.
مرحله سوم تحولات مسجد جامع اصفهان را بايد در قرن چهاردهم ه.ق و اوج جنبش‌هاي ملي و تشيع و به دنبال آن ظهور سلسله آل بويه مشاهده كرد.
انتخاب اصفهان به عنوان يكي از مراكز عمده فرمانروايي اين خاندان مسجد جامع را دور از تحولات نگه نمي‌دارد و در اين مرحله علاوه بر الحاقاتي كه در جهت توسعه مسجد صورت مي‌گيرد يك مرمت كلي نيز در آن انجام مي‌شود كه با كم كردن از فضاي باز صحن مسجد يك دهانه با ستون‌هاي آجري نقش هندسي به شبستان‌هاي سرپوشيده دور آن اضافه مي‌شود ولي اين قدم در طرح اساسي مسجد جامع تغيير عمده‌اي وارد نمي‌سازد..
اما شايد بزرگ‌ترين تحولاتي كه به نوعي به مسجد جامع امروزين منجر شده است را بايد در مرحله چهارم تغييرات يا به نوعي در دوره سلسله سلجوقيان دنبال كرد. مسجد بزرگ‌ترين تغييرات را از نقطه نظر كالبد داخلي و خارجي در قرون پنج و شش ه.ق به خود ديد و بزرگ‌ترين تحول معماري ايران اسلامي در اين دوره تاريخي ايجاد شد، درآمدن از پوسته مسجد ساده شبستاني به شكل مساجد چهار ايواني كه ويژه مساجد ايراني است احتمالا از قرن پنج ه.ق به بعد و با مسجد جامع اصفهان آغاز شد. با ساختن گنبد خواجه نظام‌الملك در جنوب و گنبد تاج‌الملك در شمال مسجد و ايجاد چهار ايوان، مسجد از حالت شبستاني ساده درآمد. از اين پس معماري مساجد چهار ايواني ويژگي بارز معماري مساجد ايران مي‌شود.
اصفهان از اين زمان در فاصله قرون 7 تا 11 ه.ق كه توسط صفويان به پايتختي برگزيده مي‌شود دچار نوسانات شديد اقتصادي، اجتماعي و سياسي مي‌شود و به تبع آن تغييراتي در دوره ايلخانان، آل مظفر، تيموريان و تركمنان آق قويونلو و... در مسجد جامع به وجود مي‌آيد كه اين تغييرات بيشتر در سطوح خارجي به خصوص نماهاي داخلي مسجد، ايوان‌ها و تغييراتي در استخوان‌بندي بخش‌هايي از مسجد است.
تغييرات مسجد جامع از زمان سلجوقيه به بعد
جالب‌ترين آثار مسجد جامع در طي 60 سال حكومت سلجوقيان در فضاي 22 هزار متر مربعي مسجد به وجود مي‌ايد در زمان سلطنت چهار پادشاه سلجوقي، ملكشاه، بركيارق، محمدبن ملكشاه و محمودبن محمد بن ملكشاه.
از آثار اين دوره مي‌توان به ايجاد گنبد خواجه نظام الملك در جنوب مسجد توسط خود او و كتبيه كوفي آن به نام پادشاه وقت اشاره كرد، همچنين گنبد شمالي (تاج الملك) كه نزد مردم به گنبد خاكي شهرت دارد و به دستور تركان خاتون ملكه سلجوقي بنا شد، اين گنبد از نظر معماري و هنري زيباترين اثر معماري جهان نام گرفته است.
در همين جا ذكر اين نكته جالب است كه مسجد جامع اصفهان تنها مسجدي است كه دو گنبدخانه دارد و نمونه آن را ما در هيچ مسجدي سراغ نداريم.
بخش ديگر مسجد جامع كه در دوره سلجوقي ساخته شده چهلستون (ستون‌هاي آجري) و شبستان‌هاي شمال و جنوب مسجد با طاقنماهاي آجري متنوع است كه در حال حاضر جلب توجه مي‌كند. در دو ضلع شرقي و غربي مسجد نيز آثاري وجود داشته شامل صومعه و كتابخانه كه در آتش‌سوزي سال 514 يا 515 ه.ق از بين رفته است. در زمان سلطان محمود سلجوقي اسماعيليان به مسجد حمله مي‌كنند و كتابخانه نفيس آن را آتش مي‌زنند گفته مي‌شود فهرست كتاب‌هاي كتابخانه در سه جلد قطور تنظيم شده بوده است. كتيبه‌اي در شمال شرق مسجد و اطراف قديمي‌ترين سردر از اين حريق حكايت مي‌كند.
ضلع جنوبي مسجد
گنبد خواجه نظام‌الملك از جمله مهم‌ترين و شاخص‌ترين بناي ضلع جنوبي مسجد و از زيباترين آثار دوره سلجوقي با تزيينات گچي و آجري است كه از سال 465 تا 485 (اوايل قرن ششم) اساس ساختمان آن بنا شد سقف آن مقرنس است و در اواخر قرن نهم هجري به امر حسن بيك آق قويونلو از نو ساخته شده و مناره‌هاي طرفين ايوان هم ظاهرا در زمان او بنا شدند، داخل يكي از مقرنس‌هاي ايوان كتيبه‌اي از اصلاحات و تعميرات دوره حسن بيك بهادرخان در سال 880 ه.ق به چشم مي‌خورد، ازاره‌هاي مرمر و صفه‌هاي مختلف از كاشيكاري‌هاي معرق برجسته كه قسمت‌هاي پايين اين ايوان را تزيين كرده و كاشيكاري پشت بغل طاقنماي فوقاني و تحتاني اطراف صحن از دوره حكمراني اوزون حسن به جا مانده، باستان‌شناسان حدس مي‌زنند اوزون حسن بيشترين تغيير را در ضلع جنوبي مسجد نسبت به ساير پادشاهان صفوي ايجاد كرده است، كتيبه داخل هلال اين ايوان و كتيبه نماي دور طاق آن كه 14 لوح بزرگ و 13 لوح كوچك است از زمان شاه طهماسب ايجاد شده و كتيبه ايوان آن به نام اوست.
كتيبه افقي فوقاني ايوان جنوبي از دوره شاه عباس ثالثي حاكي از تعميرات آن زمان مورخ 1070 ه.ق است در طرفين گنبد و ايوان دو چهلستون است كه دوره دوم سلجوقي و فرمانروايي جانشينان ملكشاه ساخته شده طرفين چهلستون مزبور سمت مشرق ساختمان‌هاي دوره آل مظفر است كه از قرن هشتم در سمت چپ دالان و ورودي مسجد واقع شده و طاقها و ستون‌هاي آجري جالب متنوع دارد يك راهرو در جنوب شرقي مسجد اين قسمت را از ساختمان‌هاي سلجوقي جدا مي‌كند در سمت غرب چهلستون ديگري از قرن 11 ه.ق از زمان شاه عباس كبير وجود دارد كه سبك ساختمان طاقها و ستون‌هاي آن از چهلستون‌هاي سلجوقي واقع در همين ضلع پيروي مي‌كند و آن را به نام چهلستون شاه عباسي مي‌شناسند. ايوان ضلع جنوبي به ايوان صاحب معروف است.
ضلع غربي
ايوان غربي‌اي كه در دوره سلجوقي و اوايل قرن ششم ساخته شده در ابتداي قرن 12 در زمان شاه سلطان حسين صفوي داخل و خارج آن با كاشي‌هاي زيبا تزيين شده و از حالت آجري ساده سلجوقي خارج مي‌شود، شبستان بزرگ مسجد در جنوب اين ايوان در قرن نهم ساخته شد كه شمال آن داراي سردر كاشيكاري نفيس است، محراب زيباي گچي اين شبستان كه از عجايب صنعت گچبري ايران و داراي تزيينات گل و بته است در عهد اولجايتو پادشاه وقت ايلخاني است در اين قسمت ساختمان اين ضلع، شبستان بزرگ و وسيع زمستاني (بيت‌الشتاء) است كه در سال 851 ساخته شده و از جمله بناهاي بي‌نظير و تماشايي اصفهان است، اين شبستان وسيع زمان محمدبن بايسنقربن شاهرخ تيموري ساخته شده و 18 طاق و چشمه دارد، سازه اين شبستان شبيه خيمه‌هاي مغولي است. ايوان ضلع غربي به ايوان استاد معروف است.
ضلع شمالي
ضلع شمالي در عهد دوم سلجوقي ساخته شده و از قسمت‌هاي جالب آن قطعه سنگ يكپارچه مرمريني است كه در انتهاي ايوان واقع شده و خطوط زيباي كوفي گل و بته‌دار در طاق بالاي اين قطعه واقع شده يك كتيبه گچ بري از دوره شاه سليمان صفوي در اواخر قرن 11 ه.ق نيز در آن جا وجود دارد، ايوان و چهلستون‌هاي طرفين و گنبد تاج‌الملوك مشهور به گنبد خاكي ايوان شمالي در سال 481 ه.ق ساخته شده است، ايوان ضلع شمالي به ايوان درويش معروف است.
ضلع شرقي
ايوان وسط اين ضلع از خارج منظره سلجوقي خود را به خوبي حفظ كرده و در داخل هم قسمت‌هاي عمده تزيينات عهد سلاجقه به خوبي محفوظ است، داخل ايوان يك كتيبه كاشيكاري دوره شاه سليمان صفوي حاكي از تغييرات بعدي است و طاق مقرنس آن نمونه بارز هنر نمايي استادان اين فن است.
در شمال اين ايوان مدخل صفه و مدرسه عمر و شبستان وسيعي با 18 ستون واقع شده كه از بناهاي دوره آل مظفر است و طاق‌هاي زيبايي آجرنماي آن اواخر قرن هشتم ه.ق ساخته شده مدخل صفه و مدرسه عمر بين ايوان سلجوقي اين ضلع و شبستان 18 ستونه آل مظفر قرار دارد. و از سازه‌هاي همان دوره است.
كاشيكاري مقرنس محراب اين صفه در سال 777 ه.ق از اولين نمونه‌هاي كاشيكاري داخل مسجد در شهر تاريخي اصفهان است اطراف صفه عمر كتيبه و لوح‌هايي از دوره حكومت موقت اشرف افغان باقي مانده كه جديدترين آثار بر جاي مانده مسجد جمعه اصفهان است، البته اگر به آن مرمت‌هايي كه پس از بمباران قسمت شرقي مسجد انجام شده را نيز اضافه كنيم بايد گفت تغييرات و آثار ايجاد شده در مسجد جامع اصفهان همچنان ادامه دارد.
معماری و میراث فرهنگی:
يك استاد رشته‌ي معماري با بيان اين‌كه مسجد جامع اصفهان همزاد و آيينه‌ي تغييرات اين شهر است، گفت: اين مسجد مهم‌ترين مركز سياسي و اجتماعي اصفهان در طول تاريخ بوده، حتا دچار آتش‌سوزي شده و حمله‌ي مغول را نيز به خود ديده است.
به گزارش خبرنگار بخش ميراث فرهنگي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) در اصفهان، دكتر باقر آيت‌الله‌زاده شيرازي در مسجد جامع اصفهان اظهار داشت: اصفهان پيش از اسلام از دو شهر كوچك و 16 روستا تشكيل شده بود. مسلمانان در ابتداي ورود به اصفهان در روستايي به‌نام خوش نيان، نخستين مسجد را ساختند.
وي ادامه داد: مسجد جامع اصفهان در سال 156 هجري قمري در مساحتي حدود پنج يا شش هزار متر مربع ساخته و در سال 224 هجري قمري اين مسجد از نو در مساحتي حدود يك هكتار بازسازي شد.
او بيان كرد: مسجد فضايي پاك، محدود و جهت‌دار است. در تاريخ آمده كه مسجد جامع اصفهان نه‌تنها محل عبادت بوده، بلكه در آن، جلسه‌هاي درس بزرگان هم برپا مي‌شده و حتا در متون ذكر شده كه پاي هر ستون مسجد جامع اصفهان حلقه‌ي درسي بوده است.
رييس موسسه‌ي ايكوموس ايران شهر اصفهان را زاييده‌ي دوره اسلامي دانست و افزود: نظام شهرسازي اصفهان براساس نيازهاي اجتماعي و سياسي حاكمان به‌وجود آمده و تغييرات كالبدي مسجد جامع اصفهان نيز نشان از تغييرات سياسي و اجتماعي در طول تاريخ اصفهان دارد.
وي توضيح داد: بيشترين اين تغييرات در قرن پنجم هجري قمري توسط سلسله‌ي سلجوقيان انجام شده‌اند. امپراطوري سلجوقي به‌عنوان نخستين امپراطوري سكولار، گرچه دست به تخريب مسجد جامع اصفهان نزد، اما تغييرات زيادي در آن به‌وجود آورد.
اين استاد معماري با بيان اين‌كه مسجد جامع اصفهان، دايره‌المعارف معماري ايران است، گفت: سازه‌ي گنبد، پيش از اسلام نيز در معماري ايراني وجود داشته است. با ورود اسلام به ايران نه‌تنها اين دين با مظاهر فرهنگ ايراني به مقابله برنخواست، بلكه آن دسته از جلوه‌هاي فرهنگ مانند گنبد را در بناهاي مذهبي مورد استفاده قرار داد.
وي اظهار داشت: تا پيش از ورود سلجوقيان به اصفهان، مسجد جامع تنها از يك شبستان بدون گنبد تشكيل شده بود؛ اما با ورود سلجوقيان به‌عنوان امپراطوري كه چهار مذهب جهان اسلام را مي‌خواست پوشش دهد، در معماري مسجد جامع تغييراتي به‌وجود آمد؛ تا اين مسجد به‌عنوان مسجدي جهاني فضايي مطلوب براي هر چهار فرقه باشد.
او افزود: در اين زمان، مسجد جامع داراي گنبد شد و اين يك تغيير ساده نبود، بلكه نمادي از تغيير قدرت حاكم بر ايران بود كه مي‌خواست، اصفهان را به‌عنوان پايتخت خود انتخاب كند. در اين دوره، مسجد جامع اصفهان كه به‌شيوه‌ي مسجد النبي ساخته شده بود، به تقليد از معماري ايران داراي چهار ايوان شد كه فضاي مسجد را از هم تفكيك مي‌كردند و اين‌گونه، سلسله‌ي سلجوقي نخستين حضور پررنگ خود را در اصفهان تثبيت كرد.
به گفته‌ي آيت‌الله‌زاده شيرازي دوره‌ي سلجوقيان در سرنوشت معماري مسجدها در اصفهان تاثير به‌سزايي داشت و مسجدسازي اصفهان از مسجدسازي به سبك مسجد النبي به مسجدسازي چهار ايواني تبديل شد.
وي ادامه داد: بعد از شهادت حضرت علي (ع) و كشته شدن معاويه و ابوسفيان، محدوده‌اي مقابل محراب تعيين شد كه جايگاه امام جماعت را از صفوف مردم جدا مي‌كرد و اين‌گونه از جان امام جماعت محافظت مي‌شد.
او اضافه كرد: در زمان آل بويه قسمتي از حياط مسجد جامع اصفهان به شبستان اضافه و اين مسجد به‌عنوان مسجد كبير شهر مطرح شد. در اين زمان، مسجد صغير شهر اصفهان (مسجد حكيم كنوني) ساخته شد.
اگر تاريخ ايران را به سه دوره پيش از تاريخ، دوره ايران باستان و دوره اسلامي تقسيم‌بندي كنيم، به ترتيب معبد چغازنبيل، مجموعه تخت جمشيد و مسجد جامع اصفهان بهترين گزينه‌هاي معماري اين دوران هستند.
مسجد جامع اصفهان موزه‌اي است از تحول و تكامل معماري ايراني در طول چهارده قرن تاريخ ايران پس از اسلام. واقعيت عيني تونل زمان را با گشت زدن در مسجد جامع اصفهان مي‌توان لمس كرد.
اينجا مكان مقدسي است كه در ابتدا جايگاه يك آتشكده عصر ساساني بوده، سپس يك مسجد ساده در قرن دوم و سوم هجري بر روي آن بنا شده.
بعد از آن، ديلميان، سلجوقيان، ايلخانيان، مظفريان، تيموريان، تركمن‌ها، صفوي‌ها، افغان‌ها و قاجارها يا توسعه‌اش داده‌اند يا مرمتش كرده‌اند.
از طرفي طعمه حريق شده، از زلزله لرزيده و هم در جنگ بمباران شده و با اين حال گنبد تاج‌الملك آن نهصد سال است كه بدون برداشتن حتي يك ترك به حيات خود ادامه مي‌دهد و اغراق نيست اگر بگوييم اين گنبد يكي از كامل‌ترين گنبدهاي آجري بنا شده بر روي كره زمين است.
گفته مي‌شود در مسجد جامع اصفهان از 484 تكنيك مختلف براي ساخت تاق‌هاي قوسي استفاده شده است. علاوه بر همه اينها زيباترين محراب گچبري شده مساجد ايران، محراب الجايتو را مي‌توان در اينجا به تماشا ايستاد.
در مسجد جامع اصفهان شبستان صفويه، شبستان سلجوقي، شبستان آ‌ل‌مظفر، ايوان‌هاي چهار طرف، مسجد الجايتو، آرامگاه علامه مجلسي، صفه حكيم، صفه عمربن عبدالعزيز، محراب دراويش، حوض، صحن، گنبد نظام‌الملك ، گنبد تاج‌الملك و.. از آثاري هستند كه بايد به دقت ديده شوند.
مسجدجامع
موقعيت: ميدان قيام، خيابان علامه مجلسي
سال تاسيس:قرن دوم هجري
ابعاد مسجد: 140*170
اين بنا تركيبي از سكه هاي معماري و تزئين كاري ايران در گذر زمان است از قديمي ترين مساجد ايران است كه بر روي ويرانه هاي مسجد قديمي تري ساخته شده كه اعراب ساكن حومه اصفهان در قرن دوم هجري ساخته بودند
اين مسجد داراي بناهاي متعددي است از جمله:
صحن چهار ايواني، شبستانها، مدرسه مظفري، صفه هاي كوچك دوره ديلمي، گنبد نظام الملك، گنبد تاج الملك، محراب اولجايتو، چهار ايوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درويش
قديمیترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعميرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفويان مربوط می شود . اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بويه و قرن سوم هجری باز می گردد. در همين کاوش ها آثار قبل از اسلام نيز کشف شده است.
مسجد دارای وروديهای متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخشهايی از بافت پيرامون آن مربوط می کند اين ورودیها همه در يک زمان ساخته نشده اند و هر يک در مقطعی از تاريخ و در ارتباط با ساختمان درون و بيرون بنا به وجود آمده اند. گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بيانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد.
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است يکی از بهترين آثاری به شمار می رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسيب فراوان ديده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.
چهار ايوان اطراف ميدان مشخص کننده شيوه مسجد سازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درويش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق ناميده می شوند با تزئينات مقرنس سازی و کاربندی يکی از فنون بسيار جالب معماری ايران را بيان می دارد.
نمای داخلی صحن مسجد و کاشيکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نيز مربوط به همين زمان می باشند به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زير می باشد:
شبستان مسجد : اين شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبريهای بسيار زيبا تزئين شده است. اين قسمت مربوط به عصر ديلميان است.
گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ايوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است. اين گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ايوانی که در جلوی اين گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گرديده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکيب شده است. اين گنبد دارای زيباترين طرحهای تزئينی ساخته شده از آجر و گچ ميباشد.
گنبدی که در بخش شمالی حياط مسجد واقع شده و قرينه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گرديده است. احداث اين گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک يکی ديگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.
ايوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئينات آن مربوط به عصر قراقويونلو و صفوی است. در اين قسمت کتيبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفويان به چشم می خورد.
ايوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفويان با کاشيکاری تزئين شده است . در اين صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعليق که به تاريخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسين کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسيار زيبا و با امضاء محمد امين اصفهانی نوشته شده است.
با مطالعه اين عبارات و دقت در خطوط بنائی اين ابيات بسيار زيبا مشخص می گردد.
چون نامه جرم ما به هم پيچيدند بردند و به ميزان عمل سنجيدند
بيش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشيدند
رو به روی اين ايوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و يازدهم هجری قمری در دوران حکومت ايلخانان و صفويه تزئيناتی به آن اضافه شده است.
اين ايوان فاقد تزئينات کاشيکاری است و با مقرنس های آجری تزئين شده است. در اين ايوان سنگ مرمر يکپارچه نفيسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتيبه هايی نوشته شده است. در منتهی اليه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتيبه تاريخی هلال ايوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند. تاريخ اين کتيبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزيز التقی الحافظ می باشد.
در سقف اين صفه خطوط تزئينی و تاريخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزينبی نوشته شده است . علاوه بر آن در اين صفه نام استاد کاران ديگر همچون حسن کاروان کاشيکار و کوهيار الابرقوهی خطاط کتيبه محراب صفه به چشم می خورد.
در شمال ايوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زيباترين محراب گچبری مسجد را در بر دارد . اين شبستان که به مسجد الجايتو نيز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ايرانی در جهان از شهرتی عظيم برخوردار است. بر اين محراب زيبا نام سلطان محمد خدابنده ايلخان مشهوری که قبل از تشرف به دين اسلام لقب الجايتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده ناميد و وزير دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن يعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.
زيباترين منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نيز در اين مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است. از مسجد اولجايتو به شبستان زمستانی بيت الشتاء می رسيم که به موجب کتيبه سر در آن در زمان تيموريان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همين علت به شبستان عماد نيز معروف است اين شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خيمه ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق يک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مين میکند.
شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظيم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخريب گرديده که مجدداً به شيوه اول بازسازی شده است.
اين اثر نفيس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهميت بسياری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است. اين شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل اين مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسيله معماران و مهندسين و باستان شناسان مشهور جهان و ايران به رشته تحرير در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.
به طور کلی به همان اندازه که ميدان نقش جهان و عمارات تاريخی اطراف آن ياد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پيرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقيان و روزگار پيش از آن را بيان می دارد.
منبع :www.novindoc.com
