50 تا 90 درصد خانم‌های باردار در سه ماهه اول بارداری تهوع و استفراغ را به ویژه در صبح تجربه می‌کنند.
به همین دلیل آن را "بیماری صبحگاهی "می‌نامند. این حالت در هفته 5 یا 6 بارداری شروع می‌شود و تا هفته 15 یا 16 طول می‌کشد.
تهوع ممکن است مربوط به تغییر هورمون‌های خون باشد که پس از سازگاری مادر با تغییر مقدار هورمون‌ها، این حالت برطرف می‌شود.
نظریه‌های مطرح شده برای بروز حالت تهوع و استفراغ بارداری عبارت‌اند از:
* شدیدترین حالت تهوع و استفراغ زمانی اتفاق می‌افتد که هورمون جفتی انسان در بیش‌ترین مقدار از جفت ترشح می‌شود. این‌گونه استنباط شده که این هورمون جفتی به نحوی در بروز این حالت نقش دارد. البته با وجود این ارتباط زمانی هنوز به طور قطع این فرضیه تأیید نشده است.
* رخداد فیزیولوژیک دیگری که در اوایل بارداری اتفاق می‌افتد و ممکن است با حالت تهوع و استفراغ اوایل بارداری ارتباط داشته باشد حمله سریع تروفوبلاست (لایه سلولی خارجی در جنین پستانداران که در تغذیه جنین درگیر است) به غشا داخلی رحم است. سلول‌های تروفوبلاست بخش‌هایی از غشای داخلی رحم را در همان قسمتی که مورد حمله قرار داده‌اند هضم می‌کنند. ترکیبات حاصل از این تخریب عامل ایجادکننده حالت تهوع و استفراغ هستند. این فرضیه بسیار محتمل است زیرا در سایر قسمت‌های بدن هم نتایج مشابهی از اثرات بافت تخریب شده در اقدامات کلینیکی مثل رادیوتراپی و یا سوختگی مشاهده شده است.
* کاهش قند خون ممکن است یکی از علل ایجاد تهوع باشد؛ زیرا تهوع در مادرانی که برای مدت طولانی چیزی نمی‌خورند بیشتر است با اینکه مدارک واضحی دراین‌باره وجود ندارد. اما به طور غیرمستقیم نشان داده شده است که نیاز به انسولین در سه ماهه اول بارداری در این مادران کاهش می‌یابد. تشکیل کتون‌ها و تولید پرولاکتین از علل تهوع هستند که در اثر هیپوگلیسمی یا دریافت ناکافی کربوهیدرات ایجاد می‌شوند.
* استفراغ شدید در اوایل بارداری می‌تواند به کمبود پروتئین، انرژی، ویتامین‌ها و مواد معدنی منجر شود. مادر به علت عدم تعادل مایعات و الکترولیت‌ها و جلوگیری از دهیدراتاسیون و کتوز باید در بیمارستان بستری شود.
شکل ساده بیماری تهوع صبحگاهی ممکن است با روش‌های ساده تغذیه‌ای بهبود یابد:
* بیشتر مادران با مصرف غلات خشک، بیسکویت کراکر و نان تست، نیم ساعت قبل از بلند شدن از بستر، تهوع و استفراغ کمتری خواهند داشت.
* افزایش تدریجی غذای مصرفی در بعدازظهر و شب، به تامین مواد مغذی مورد نیاز مادر کمک می‌کند و باعث حفظ قند خون طبیعی در طول شب و پیشگیری از تهوع صبحگاهی می‌شود.
* بهتر است از آشامیدن زیاد مایعات در صبح ناشتا پرهیز شود، مایعات باید بین وعده‌های غذایی مصرف شوند.
* خالی نماندن معده در طول روز هم می‌تواند به کاهش تهوع و استفراغ کمک کند.
* وعده‌های غذایی کوچک و مکرر (هر دو تا سه ساعت) و خشک از غذاهای حاوی کربوهیدرات‌های زودهضم (برنج، سیب‌زمینی، رشته، غلات صبحانه، میوه، نان) به خوبی تحمل می‌شوند. درحالی‌که در بعضی دیگر از مادران غذاهای حاوی پروتئین تهوع را کاهش می‌دهد.
* چربی‌ها معمولاً تحمل نمی‌شوند و هضمشان تا حدودی مشکل است.
* مادران باردار باید غذاهایی را مصرف کنند که به تجربه بهتر تحمل می‌کنند. از بو، منظره و طعم‌های تهوع‌آور بپرهیزند.
* اجتناب از مصرف غذاهایی که سبب تحریک معده می‌شوند مانند: نعناع، کافئین، مرکبات، غذاهای پرادویه، غذاهای چرب و فرآورده‌های گوجه‌فرنگی می‌تواند سودمند باشد.
* انتخاب غذاهای غنی از ویتامین ب 6، منیزیم و پتاسیم برای جایگزینی مقدار از دست رفته این ریزمغذی‌ها در اثر استفراغ توصیه می‌شود.
* در برخی از مادران مصرف قرص‌های آهن سبب تهوع می‌شود که باید نوع و زمان مصرف آن را تغییر بدهند یا مصرف آن را تا سه ماهه سوم بارداری به تعویق بیندازند.
*مصرف چای زنجبیل یا غذاها و آشامیدنی‌های حاوی زنجبیل هم می‌تواند کمک کننده باشد. اما باید به مقدار معتدل مصرف شوند.
* بوییدن لیمو: بسیاری از خانم‌ها معتقدند که بوییدن لیمو مانع از استشمام بوهای ناراحت‌کننده محیط می‌شود.
* استفاده از مچ بندهای الکترونیک (باندهای آرام‌بخش)، بعضی از آب نبات‌ها، ویتامین ب 6، برگ تمشک قرمز، اکسیر زنجبیل غنی‌شده با اسیدفولیک (با نام تجاری "جادوی تهوع صبحگاهی")، کاهش سروصدا و آرام کردن محیط، طب سوزنی، دوش گرفتن طولانی مدت و هیپنوتیزم.
سایر توصیه‌ها عبارت‌اند از:
جویدن آدامس یا مکیدن آب نبات و عدم نوشیدن آب پرتقال، آب، شیر، قهوه یا چای در هنگام احساس تهوع، کاهش استرس و استراحت کردن و آرام بودن.
مادران باید در طول روز آب کافی بنوشند تا استفراغ به دهیدراتاسیون منجر نشود. اگر مادر نتوانست برای 6 ساعت یا بیشتر غذا یا مایعی مصرف کند باید با پزشک خود مشورت کند.
مادرانی که به علت تهوع و استفراغ قادر به خوردن نیستند انرژی مورد نیاز آن‌ها از شکسته شدن چربی‌ها و پروتئین‌ها تامین می‌شود. استفاده از چربی بدن در فقدان کربوهیدرات، باعث افزایش تشکیل اجسام کتونی می‌شود. مقدار بالای کتون‌های خون، ممکن است باعث اختلالاتی در تکامل سیستم عصبی جنین شود.
اگر مادر مبتلا به استفراغ بدخیم می‌تواند چیپس سیب‌زمینی را تحمل کند به عنوان منبع کربوهیدرات و انرژی توصیه می‌شود.
استفراغ بدخیم بارداری
استفراغ بدخیم بارداری با استفراغ شدید و طولانی مدت شناخته می‌شود. در این حالت وضعیت تغذیه‌ای فرد بسیار در معرض خطر است. استفراغ شدید باعث دهیدراتاسیون و کاهش وزن، کمبودهای تغذیه‌ای و عدم تعادل آب و الکترولیت‌های بدن می‌شود. اگر تهوع و استفراغ تا بعد از سه ماهه اول بارداری ادامه یابد، ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
در صورت عدم تعادل آب و الکترولیت‌ها، کاهش وزن بیش از 5 درصد یا کتونمی، مادر باردار باید در بیمارستان بستری شود. برای این افراد تغذیه با لوله توصیه می‌شود که به علت عوارض کمتر به تغذیه وریدی ارجحیت دارد. در حالت‌های مزمن از تغذیه وریدی استفاده می‌شود که شامل تزریق داخل وریدی آب و الکترولیت‌هاست. پس از تخفیف حالت استفراغ و ایجاد تعادل آب و الکترولیت‌ها، تغذیه از راه دهان با دادن مایعات شروع می‌شود. بعد از تحمل مایعات مقادیر کمی از غذاهای کم چرب و پر کربوهیدرات به تدریج به شکل مایع یا جامد داده می‌شود.
یکی از شایع‌ترین عوارض تهوع و استفراغ بدخیم بارداری، آنسفالوپاتی ورنیکه است. بیماری ورنیکه معمولاً با اعتیاد به الکل همراه است. اما عوامل بسیار دیگری از جمله گرسنگی طولانی مدت نیز می‌تواند باعث آن گردد. سایر عوارض فیزیکی زیان‌آور این عارضه عبارت‌اند از پارگی مری، نارسایی حاد کلیوی و برداشتن طحال.
یکی دیگر از مشکلاتی که حدود 37 درصد زنان مبتلا به تهوع و استفراغ بدخیم را آزار می‌دهد افزایش بیش از حد ترشح بزاق است. در این حالت ترشح بزاق قابل‌ملاحظه بوده و موجب دفع الکترولیت‌ها می‌شود. ترشح بزاق به 500 تا 1000 میلی‌لیتر در روز می‌رسد و این مقدار دفع باید در برنامه تامین آب روزانه مدنظر باشد. در یک مطالعه جدید فقط هزینه بستری شدن در بیمارستان به علت تهوع و استفراغ بدخیم بارداری 200 میلیون دلار تخمین زده شده است. در مورد این زنان باید وضعیت الکترولیت‌ها از جمله فسفر، منیزیم و پتاسیم را به دقت مورد بررسی و پایش قرار داد و به موقع کمبودهای آن را جبران کرد زیرا کمبود الکترولیت‌ها موجب اختلالات قلبی و نارسایی تنفسی می‌شود.
تهوع و استفراغ بدخیم در 2 درصد بارداری‌ها مشاهده می‌شود و با افزایش هورمون آزاد تیروئید مادر و چندین هورمون دیگر از جمله هورمون جفتی انسان همراه است. علل بروز استفراغ شدید و طولانی مدت ناشناخته است. هیپرتیروئیدیسم یکی از علل احتمالی بروز استفراغ بدخیم ذکر شده است. یک مطالعه نشان داده است که عفونت هلیکوباکترپیلوری، یکی از علل مهم در بروز این مشکل است. انسداد روده در دوران بارداری می‌تواند از دیگر دلایل استفراغ بدخیم باشد.
الهه گودرزی
بخش تغذیه و آشپزی تبیان