کاخ «آپادانا» که به «آپدنه» به معنی ستون دار معروف است به مناسبت بارعام در این کاخ اغلب مورخان آپادانا را به معنی بارعام معنی کردهاند. کاخ آپادانا از یک تالار مربع مرکزی و چهار ایوان مستطیل و 84 ستون هر یک به طول 18 متر و چند برج و چهار لوح نقره و طلا از داریوش بزرگ و چندین ردیف پله و صدها نقوش برجسته انسان و حیوان و تعدادی کتیبه به خط میخی و پارسی و عیلامی و بابلی و چندین در و پنجره تشکیل میگردید. این کاخ به فرمان داریوش اول (بزرگ) ساخته شدهاست.
از این کاخ پس از آتشسوزی تخت جمشید 13 ستون و تعدادی سر ستون فرو ریخته و چندین پایه ستون و اسکلت ساختمان و چند کتیبه باقی ماندهاست. بلندی این ستونها 18 متر و قطر پائین آنها دو متر و تنه آنها دارای تراش قاشقی است. پا ستونهای تالار مکعبی شکل و پاستونهای ایوانها گرد و قسمت بالای ستونها شامل سه قسمت است. یکی سر ستون – دوم قسمت مارپیچی – سوم قسمت بالای آن که شامل دو تنه گاو است. پشت این گاوها سنگهائی به شکل مکعب قرار داشته که روی آنها سقف تالار استوار شدهاست. در کاوشهائی که تحت نظر پروفسور هرتسفلد آلمانی در این تالار به عمل آمد . چهار لوح طلا و نقره کشف گردید که روی هر چهار نوع عبارات زیر به خطوط پارسی میخی و عیلامی نقش شده است .
«داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر گشتاسب هخامنشی. داریوش شاه گردید ک این است کشوری که من دارم، از سکاها که پشت سغد است گرفته تا کوشا (حبشه) و از هند گرفته تا لیدی که آن را اهورامزدا که بزرگترین خدایان است به من بخشیده. اهورامزدا مرا و خاندانم را بپاید.»
بر دیوار پلههای این بنا، تصویر چند تن از سران سپاه و نگهبان قصر و سربازان پارسی و مادی و نمایندگان ملل تابعه در کمال مهارت حجاری شده و به راستی بشر قرن 21 که در امور معماری این همه پیشرفت کردهاست. از مشاهده این حجاریها به شدت گرفتار هیجان و اعجاب میگردد. همانطور که گفتیم بر دیوار پلکانها پوشیده از نقش برجستهاست. بر دیواره بیرونی پلکان، پیکرههائی به صورت قرینه حجاری شدهاند که امروزه تصویر این پیکرهها به صورت نمادهائی از تاریخ باستان درآمدهاند. بر دیوارههای چسبید به سکو نیز نقش برجسته بزرگان پارسی و مادی و بیش از 20 گروه از ملتهای تابع هخامنشی دیده میشوند که همه هدیه هائی به همراه دارند.
این هدیهها، اسب، شتر، گاو و گوسفند، پارچه و مواد غذایی هستند. هر یک از این گروهها را سربازی پارسی یا مادی هدایت میکند. دست این سرباز در دست نخستین نفر گروه است. هر گروه را نقشی از «سرو» که درخت مقدسی است و نشانه زندگی جاوید و بیمرگی و سرسبزی همیشگی است از دیگری جدا میکند. همه پیکرها حالتی آرام و مقر دارند و ریزهکاری چهره، مو و لباسها چنان دقیق است که گوئی پیکرهها را از فلز ساختهاند. پژوهشگران، این نقشها را از منابع برجسته شناخت فضای سیاسی و فرهنگی ایران در دوره هخامنشی میدانند. یکی از کتیبههای موجود که از خشایارشا است در کاخ آپادانا مضمون آن به شرح زیر است.
«خدای بزرگی است اهورا مزدا که این زمین را آفرید که آن آسمان را آفرید که بشر را آفرید که شادی را برای بشر آفرید که خشایارشا را شاه کرد .یگانه شاهی از شاهان یگانه فرمانداری از بسیاران. منم خشایارشا پادشاهی بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهائی که دارای ملتهای مختلف است. شاه این سرزمین بزرگ پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی، خشایارشا، شاه بزرگ گوید: آن چه من در این جا کردهام و آن چه را که پدرم کرده همه را به کمک اهورا مزدا کردهایم و اهورا مزدا پادشاهی مرا و آنچه که کردهام پاینده بدارد.»
از این کاخ پس از آتشسوزی تخت جمشید 13 ستون و تعدادی سر ستون فرو ریخته و چندین پایه ستون و اسکلت ساختمان و چند کتیبه باقی ماندهاست. بلندی این ستونها 18 متر و قطر پائین آنها دو متر و تنه آنها دارای تراش قاشقی است. پا ستونهای تالار مکعبی شکل و پاستونهای ایوانها گرد و قسمت بالای ستونها شامل سه قسمت است. یکی سر ستون – دوم قسمت مارپیچی – سوم قسمت بالای آن که شامل دو تنه گاو است. پشت این گاوها سنگهائی به شکل مکعب قرار داشته که روی آنها سقف تالار استوار شدهاست. در کاوشهائی که تحت نظر پروفسور هرتسفلد آلمانی در این تالار به عمل آمد . چهار لوح طلا و نقره کشف گردید که روی هر چهار نوع عبارات زیر به خطوط پارسی میخی و عیلامی نقش شده است .
«داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر گشتاسب هخامنشی. داریوش شاه گردید ک این است کشوری که من دارم، از سکاها که پشت سغد است گرفته تا کوشا (حبشه) و از هند گرفته تا لیدی که آن را اهورامزدا که بزرگترین خدایان است به من بخشیده. اهورامزدا مرا و خاندانم را بپاید.»
بر دیوار پلههای این بنا، تصویر چند تن از سران سپاه و نگهبان قصر و سربازان پارسی و مادی و نمایندگان ملل تابعه در کمال مهارت حجاری شده و به راستی بشر قرن 21 که در امور معماری این همه پیشرفت کردهاست. از مشاهده این حجاریها به شدت گرفتار هیجان و اعجاب میگردد. همانطور که گفتیم بر دیوار پلکانها پوشیده از نقش برجستهاست. بر دیواره بیرونی پلکان، پیکرههائی به صورت قرینه حجاری شدهاند که امروزه تصویر این پیکرهها به صورت نمادهائی از تاریخ باستان درآمدهاند. بر دیوارههای چسبید به سکو نیز نقش برجسته بزرگان پارسی و مادی و بیش از 20 گروه از ملتهای تابع هخامنشی دیده میشوند که همه هدیه هائی به همراه دارند.
این هدیهها، اسب، شتر، گاو و گوسفند، پارچه و مواد غذایی هستند. هر یک از این گروهها را سربازی پارسی یا مادی هدایت میکند. دست این سرباز در دست نخستین نفر گروه است. هر گروه را نقشی از «سرو» که درخت مقدسی است و نشانه زندگی جاوید و بیمرگی و سرسبزی همیشگی است از دیگری جدا میکند. همه پیکرها حالتی آرام و مقر دارند و ریزهکاری چهره، مو و لباسها چنان دقیق است که گوئی پیکرهها را از فلز ساختهاند. پژوهشگران، این نقشها را از منابع برجسته شناخت فضای سیاسی و فرهنگی ایران در دوره هخامنشی میدانند. یکی از کتیبههای موجود که از خشایارشا است در کاخ آپادانا مضمون آن به شرح زیر است.
«خدای بزرگی است اهورا مزدا که این زمین را آفرید که آن آسمان را آفرید که بشر را آفرید که شادی را برای بشر آفرید که خشایارشا را شاه کرد .یگانه شاهی از شاهان یگانه فرمانداری از بسیاران. منم خشایارشا پادشاهی بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهائی که دارای ملتهای مختلف است. شاه این سرزمین بزرگ پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی، خشایارشا، شاه بزرگ گوید: آن چه من در این جا کردهام و آن چه را که پدرم کرده همه را به کمک اهورا مزدا کردهایم و اهورا مزدا پادشاهی مرا و آنچه که کردهام پاینده بدارد.»