بین النهرین
منطقه ای میان رودهای دجله و فرات ، واقع در شمال و شمال غربی بغداد. عربها آن را جزیره می خوانند، اما توسعاً به منطقه ای اطلاق شده که از شمال شرقی به کوههای زاگرس و از جنوب غربی به کنارة فلات عربستان محدود است و از خلیج فارس در جنوب شرقی تا بلندیهای آنتی ـ توروس در شمال غربی امتداد دارد ] اولین بار یونانیان این منطقه را مسوپوتامیا (بین النهرین ) نامیدند .
تنها در نزدیکی بغداد است که دجله و فرات به دو رود توأمان ، یعنی «رافدان » عربها، تبدیل می شود که طی هزاره های گذشته مدام مسیرشان در حال تغییر بوده است . بین النهرین ، در جنوب رَمادی (حدود 110 کیلومتری غرب بغداد) واقع بر کرانة فرات و پیچ دجله در پایین سامرا (حدود 110 کیلومتری شمال ـ شمال غربی بغداد)، سرزمینی هموار و آبرفتی است . از بغداد تا دهانة اروندرود، تفاوت ارتفاع از سطح دریا حدود ده متر است . در منتهاالیه آن ، ناحیه ای شامل باتلاقها و نیزارهایی وسیع موسوم به «هور» قرار دارد. میزان آب موجود در نتیجة میانگین دمای زیاد و ریزشهای جوّی بسیار اندک ، منظم نیست ، زمینهای دشت ، سخت و خشک است و دست کم در هشت ماه از سال برای زراعت مناسب نیست . ازینرو زراعت که ظاهراً در هزارة دهم پیش از میلاد در مناطق مرتفعتر و باران خیز و در تپه های ماهوری بین النهرین آغاز شده بود، زمانی در خود بین النهرین ، یعنی کانون واقعی تمدن ، شروع شد که آبیاری مصنوعی ابداع ، و آب از طریق شبکة بسیار گسترده ای از نهرها به سرزمینهای وسیع آورده شد. با آبیاری و زهکشی مناسب ، بین النهرین جنوبی سرزمینی آباد شد که جمعیت زیادی را تغذیه می کرد. سرانجام ساکنان جنوب بین النهرین برتری فرهنگی راکه شاید در 4000 پیش از میلاد از آنِ شمال بین النهرین بود، از آنِ خود کردند و دولت ـ شهرهایی چون اِریدو ، اور ، لارسا ، لاگاش ، نیپور ، اکد ، و بابل در آنجا شکل گرفت .
در بین النهرین ، فرآورده های زراعی ، دامداری ، ماهیگیری ، نخلداری و صنایع وابسته به نیزارها بوفور در دسترس بود، ولی چوب و سنگ و فلز بندرت یافت می شد یا اصلاً وجود نداشت ؛ در نتیجه بین النهرین جنوبی از آغاز سرزمین داد و ستد بود. استفاده از خاک رُس در آثار ساختمانی ، هنری و نیز کتابت بر روی خشت و گل از نشانه های خاص این سرزمین است .
بین النهرین دارای زبانها و فرهنگهای متنوعی بوده و دورانهای تاریخی متعددی را سپری کرده است ، وحدت جغرافیایی واقعی نداشته و از همه مهمتر فاقد پایتخت دایمی بوده است . تمدن بین النهرین به کثرت و تنوع مشهور است . این تمدنها بر یکدیگر تأثیر گذاشته اند، چنانکه تأثیر تمدنهای سومری قدیمی بر تمدن اکدی و نفوذ پادشاهان سلسلة سوم اور که وارث ترکیبی از تمدن سومری ـ اکدی بودند، بر ربع اول هزارة دوم پیش ازمیلاد محسوس است . تمدن بین النهرین در دوران حِتّیها، از 170 ق م به نواحی وسیعی از آناطولی راه یافت . بابلیها در ریاضیات و نجوم سهمی عظیم دارند. نظریة حقوقی در دوره های آغازین این تمدن رونق و عمق یافت و در چندین مجموعه از احکام حقوقی ، موسوم به قانون نامه ، مدون شد که قانون نامة حمّورابّی معروفترین آنهاست .
از ده هزار سال پیش از میلاد تا پیدایش زیستگاههای دایمی بزرگ ، مراحل تکوینی زیر را می توان در بین النهرین بازشناخت که برخی از آنها به موازات هم ادامه داشته اند: تغییر از زندگی کوچ نشینی ، یا گذار از تغییر دایمی یا فصلی محل سکونت ، که از وجوه ممیّز شکارچیان و نخستین گروه دامداران بوده ، به زیستن در محلی واحد به مدت چندین سال و یا حتی به صورت دایم ؛ گذار از کشت تجربی گیاهان به کشت عاملانه و حساب شدة غلات ؛ بنای خانه ها و به تبع آن ، «استقرار» خدایان در معابد؛ دفن مردگان در گورستان ؛ ابداع ظروف سفالی ، که نخست با دست و بعداً با چرخ ساخته و تزیین می شد؛ تکوین حرفه های تخصصی و توزیع کار؛ و تولید فلزات .
زیستگاههای زاوی چِمی و شَنیدَر که در مجاورت یکدیگر و در شمال غربی رواندوز واقع اند، به دورة انتقال از هزارة دهم به هزارة نهم پیش از میلاد تعلق دارند. در سرحدات تپه ماهوری بین النهرین ، در قلعة جَرمو، واقع در شرق کرکوک ، دورة تقریباً سه هزارساله ای را می توان دنبال کرد. احتمالاً این زیستگاه از حدود 6750 پیش ازمیلاد به وجود آمد.
حَسّونَه (در نزدیکی موصل ) و تَلّ صَوّان (در نزدیکی سامرا)، کهنترین روستاهایی که تاکنون در دشت بین النهرین کشف شده ، به حدود هزار سال بعد تعلق دارند. تَلّ صوّان در جنوب سرحد زراعت دیم قرار داشته و به این ترتیب حتماً به
نوعی آبیاری ـ حتی کشیدن آب از دجله ـ متکی بوده و بنابراین تاریخی را به دست می دهد که پس از آن اسکان یافتن در بخشهایی از بین النهرین جنوبی امکان داشته است .
مناسبترین محل برای پیگیری پیشرفت در وسایل و ابزارها، حمل ونقل از طریق آب ، و بویژه سرعت فزاینده در پیشرفتهای معماری در این منطقه ، شهر اِریدو است که در ادوار تاریخی ، مرکز پیروان آیین اِنْکی ، خدای سومری ، بود. معبد اریدو را معمولاً نمونة نخستین بناهای دینی در دورة متأخر بابل ، یعنی زیگوراتها، به شمار می آورند. شکوفایی معماری با بنای معابد بزرگ ارک اوروک / اِرِخ ، شهر قدیم سومری
در حدود اواخر هزارة چهارم و اوایل هزارة سوم پیش از میلاد به اوج خود رسید.
همانگونه که هویت قومی مردم بین النهرین معلوم نیست ، از سازمان اجتماعی زیستگاههای پیش از تاریخ نیز اطلاعی در دست نیست . در بررسی یک روستا به هیچ وجه نمی توان دربارة «حکومت » یا هرگونه پیوند فرامنطقه ای ، که ممکن است تحت سلطة مرکز واحد بوده باشد، چیزی استنباط کرد.
از میان اهالی بین النهرین ، گذشته از سومریها، کهنترین قومهایی که تعیین هویت آنها براساس آثار مکتوب به جا مانده و نوشته های موجود در بناها ممکن است ، عبارت اند از: اقوام سامی (اکدیها یا پیشینیان آنها) و سوباریها (پیشینیان یا اقربای نزدیک هوریاییان ، که در حدود اواخر هزارة سوم پیش از میلاد در شمال بین النهرین ظاهر شدند) که دربارة گذشته یا مسیرهای احتمالی مهاجرتشان چیزی نمی دانیم .
در پایان هزارة چهارم و آغاز هزارة سوم پیش ازمیلاد، دورة پیش از تاریخ خاتمه می یابد و به آستانة دوران تاریخی ، منعکس در آثار مکتوب ، می رسیم . نخستین نظام کتابت را به سومریها نسبت می دهند. مورخان معمولاً آغاز تاریخ را با پدیدار شدن نخستین آثار مکتوب قابل استفاده مقارن می دانند که بنابراین فقط به بخشی از بین النهرین قابل اطلاق است ، یعنی جنوب ، منطقة دیاله ، سوزیان و بخش فرات وسطی . پیدایش شهر مهمترین پیشرفتی است که در طول هزارة چهارم پیش از میلاد حاصل شده است . منظور از شهر، زیستگاهی است که برای چندین محل کوچکتر حکم مرکز را دارد، یک یا چند معبد متعلق به یک یا چند خدای عمده در آن یافت می شود، انبارهای غلة گسترده دارد و بالاخره صنایع دستی آن کاملاً تخصصی شده است .
دیرینه ترین شهرهای شناخته شدة جنوب بین النهرین عبارت اند از: اِریدو، ارک ، بد ـ تیبیرا ، نیپور و کیش . بررسیها، چگونگی تغییر تدریجی در تعداد و اندازة نسبی زیستگاهها را مشخص کرده است ؛ مجموعاً تعداد زیستگاههای کوچک یا بسیار کوچک کاهش یافته و به تعداد زیستگاههای بزرگتر افزوده شده است . واضحترین نشان شهری شدن را در اوروک و افزایش باورنکردنی در اندازة بناهای آن می توان مشاهده کرد. لایة ششم تا چهارم اوروک بناهایی مستطیلی با ابعادی تا 83*52 متر داشته است و در آن ظرفهای بیشماری با اندازة یکسان یافت شده که بعید نیست تولید انبوه آنها به منظور توزیع جیرة روزانه بوده باشد. این شیوه کهنترین نمونه از نظامی است که قرنها در شهرهای جنوب بین النهرین معمول بود: تغذیة بخشی از جمعیت از طریق تخصیص غذا از جانب حکومت .
از میان دولت ـ شهرهای متعدد بین النهرین ، کیش علی القاعده از آغاز نقش عمده داشته است . پس از 2500 پیش از میلاد حکمرانان بین النهرین جنوبی هرگاه مدعی سلطنت برشمال بابل نیز بودند، خود را پادشاه کیش می خواندند.
2350 پیش از میلاد به چند دلیل نقطة عطفی در تاریخ بین النهرین است . برای نخستین بار در بین النهرین یک امپراتوری به وجود آمد که قوة محرک آن امپراتوری اکدیها، منسوب به شهر اکد بود؛ شهری که سارگُن آن را به پایتختی خویش برگزید و «سرزمین سومر و اکد» نامی برای بین النهرین جنوبی شد.
در پایان هزارة سوم ، بین النهرین ، همانند دوره های متقدم ، از لحاظ قومی تنوع داشت . عنصر اکدی غالب بود، و متکلمان به زبان اکدی نسبت به متکلمان زبان سومری همچنان بیشتر بودند. برخی از پژوهشگران اشاره به سومریها و اکدیها را در این زمان به طور کلّی نادرست می دانند، زیرا سومریها دست کم هزارسال ، بدون تماس با اقوامی که قرابتی احتمالی با آنها داشتند، در جنوب بین النهرین زیسته بودند، حال
آنکه جمعیت سامی مدام از طریق چادرنشینانی که یکجانشین می شدند حیاتی نو می یافت . اَموریان سومین گروه اند که در زمان سلسلة سوم اور برخی از افراد آن به مقامات عالی
دیوانی رسیدند، ولی تودة آنها که به صورت قبایل مختلف سازمان یافته بودند، زندگی چادرنشینی داشتند. هوریاییان چهارمین گروه قومی عمده را تشکیل می دادند و در شمال بین النهرین و حوالی کرکوک امروزی اهمیتی ویژه داشتند.
در تاریخ بین النهرین ، افول سلسلة سوم اور، رویدادی است که از هر مرحلة دیگری جزئیات و تفصیلات بیشتری دربارة آن وجود دارد: قحطی و تهاجم عیلامیها و متحدان دیگرشان از میان قبایل ایران که اور را تصرف و ویران کردند.
در دوران بابلی قدیم در زمان سقوط سلسلة سوم اور، ایشبی ـ ارّا در ایسین مستقر شد و در آنجا سلسله ای بنیان نهاد که از 2017تا1794 پیش از میلاد دوام آورد؛ حکمرانان محلی شهرهای دیگر ـ نظیر دیر، اِشنونّا، سیپار ، کیش ، و لارسا ـ نیز از او سرمشق گرفتند. میل به تقلید از الگوی اور در بسیاری از این شهرها وجود داشت . در میان شمار کثیر دولت ـ شهرهایی که به آهستگی پدید می آمدند، ایسین تقریباً به مدت یک قرن قدرت برتر بود.
برخلاف جنوب بین النهرین یا منطقة فرات وسطی (ماری )، منابع مکتوب در آشور تا پیش از سلسلة سوم اور آغاز نمی شود. منطقة آشور، در اراضی مشرف به رود دجله در شمال مسیر این رود در میان کوههای جَبَل حَمرین ] بارِمّا * [ تا منطقه ای واقع در شمال نینوا، و نیز ناحیة میان رودهای زاب کوچک و بزرگ و اراضی شمالی این ناحیه ، واقع بود. شهرهای عمدة آن آشور، نینوا، اوربیلوم (اربلا ی بعدی و اَربیل امروزی ) بودند. آشوریان همانند معاصران خویش در جنوب بین النهرین به تجارت می پرداختند. آشور مدت زمانی با بابل حمورابی (ح 1792ـ1750 پیش از میلاد) هم مرز بود. سپس ماری از کشور آشور جدا شد و به استقلال رسید. سرانجام حمورابی ماری را فتح و ویران کرد.
در امپراتوری بابلی کهن ، حمّورابی معروفترین شخصیتی است که بر شهرهای متعددی در بین النهرین جنوبی تسلط یافت . کاسیها پس از آنکه حتّیها آخرین پادشاه بابل را از سلطنت خلع کردند، در 1595 پیش از میلاد زمام امور بابل را در دست گرفتند. در اواخر هزارة سوم پیش از میلاد هوریاییان به مدار تمدن خاور نزدیک در می آیند؛ آنان از شمال یا شرق به بین النهرین وارد شدند. دورة هوریاییان تا حدود اواسط هزارة دوم به اوج شکوفایی خود نرسید. در قرن پانزدهم پیش از میلاد هوریاییان در امپراتوری میتانی برجسته ترین و شاید هم پرجمعیت ترین گروه را تشکیل می دادند. سرزمین میتانی اندکی پس از 1500 پیش از میلاد در نزدیکی سرچشمه های رود خابور پدید آمد. معدودی از زیستگاههای آنان در بین النهرین کشف شده است . در 539 پیش از میلاد کوروش هخامنشی بین النهرین را تصرف کرد. در این دوره بابل ، برخلاف آشور، سرزمینی ثروتمند باقی ماند. اسکندر مقدونی در 331 پیش از میلاد پس از فتح ایران تصمیم گرفت که بابل را از پایتختهای خود قرار دهد و در آنجا به عمران و آبادی پرداخت ، اما بزودی شهر سلوکیه را برکنارة دجله ساخت و آن را پایتخت جدید خود قرار داد.
در قرن اول پیش از میلاد ارمنیها به بین النهرین راه یافتند، اما پارتیان آنها را بیرون راندند. سپس رومیان و ساسانیان بر بین النهرین مسلط شدند و با پیروزی مسلمانان بر ساسانیان ، این منطقه در قلمرو جهان اسلام قرار گرفت (برای تاریخ دورة اسلامی ، از جمله رجوع کنید بهعراق * ؛ ابن عمر، جزیره * ؛موصل * ؛ دیاربکر * ؛ بصره * ؛ کوفه * ).
/ برگرفته از ( بریتانیکا ) /
منطقه ای میان رودهای دجله و فرات ، واقع در شمال و شمال غربی بغداد. عربها آن را جزیره می خوانند، اما توسعاً به منطقه ای اطلاق شده که از شمال شرقی به کوههای زاگرس و از جنوب غربی به کنارة فلات عربستان محدود است و از خلیج فارس در جنوب شرقی تا بلندیهای آنتی ـ توروس در شمال غربی امتداد دارد ] اولین بار یونانیان این منطقه را مسوپوتامیا (بین النهرین ) نامیدند .
تنها در نزدیکی بغداد است که دجله و فرات به دو رود توأمان ، یعنی «رافدان » عربها، تبدیل می شود که طی هزاره های گذشته مدام مسیرشان در حال تغییر بوده است . بین النهرین ، در جنوب رَمادی (حدود 110 کیلومتری غرب بغداد) واقع بر کرانة فرات و پیچ دجله در پایین سامرا (حدود 110 کیلومتری شمال ـ شمال غربی بغداد)، سرزمینی هموار و آبرفتی است . از بغداد تا دهانة اروندرود، تفاوت ارتفاع از سطح دریا حدود ده متر است . در منتهاالیه آن ، ناحیه ای شامل باتلاقها و نیزارهایی وسیع موسوم به «هور» قرار دارد. میزان آب موجود در نتیجة میانگین دمای زیاد و ریزشهای جوّی بسیار اندک ، منظم نیست ، زمینهای دشت ، سخت و خشک است و دست کم در هشت ماه از سال برای زراعت مناسب نیست . ازینرو زراعت که ظاهراً در هزارة دهم پیش از میلاد در مناطق مرتفعتر و باران خیز و در تپه های ماهوری بین النهرین آغاز شده بود، زمانی در خود بین النهرین ، یعنی کانون واقعی تمدن ، شروع شد که آبیاری مصنوعی ابداع ، و آب از طریق شبکة بسیار گسترده ای از نهرها به سرزمینهای وسیع آورده شد. با آبیاری و زهکشی مناسب ، بین النهرین جنوبی سرزمینی آباد شد که جمعیت زیادی را تغذیه می کرد. سرانجام ساکنان جنوب بین النهرین برتری فرهنگی راکه شاید در 4000 پیش از میلاد از آنِ شمال بین النهرین بود، از آنِ خود کردند و دولت ـ شهرهایی چون اِریدو ، اور ، لارسا ، لاگاش ، نیپور ، اکد ، و بابل در آنجا شکل گرفت .
در بین النهرین ، فرآورده های زراعی ، دامداری ، ماهیگیری ، نخلداری و صنایع وابسته به نیزارها بوفور در دسترس بود، ولی چوب و سنگ و فلز بندرت یافت می شد یا اصلاً وجود نداشت ؛ در نتیجه بین النهرین جنوبی از آغاز سرزمین داد و ستد بود. استفاده از خاک رُس در آثار ساختمانی ، هنری و نیز کتابت بر روی خشت و گل از نشانه های خاص این سرزمین است .
بین النهرین دارای زبانها و فرهنگهای متنوعی بوده و دورانهای تاریخی متعددی را سپری کرده است ، وحدت جغرافیایی واقعی نداشته و از همه مهمتر فاقد پایتخت دایمی بوده است . تمدن بین النهرین به کثرت و تنوع مشهور است . این تمدنها بر یکدیگر تأثیر گذاشته اند، چنانکه تأثیر تمدنهای سومری قدیمی بر تمدن اکدی و نفوذ پادشاهان سلسلة سوم اور که وارث ترکیبی از تمدن سومری ـ اکدی بودند، بر ربع اول هزارة دوم پیش ازمیلاد محسوس است . تمدن بین النهرین در دوران حِتّیها، از 170 ق م به نواحی وسیعی از آناطولی راه یافت . بابلیها در ریاضیات و نجوم سهمی عظیم دارند. نظریة حقوقی در دوره های آغازین این تمدن رونق و عمق یافت و در چندین مجموعه از احکام حقوقی ، موسوم به قانون نامه ، مدون شد که قانون نامة حمّورابّی معروفترین آنهاست .
از ده هزار سال پیش از میلاد تا پیدایش زیستگاههای دایمی بزرگ ، مراحل تکوینی زیر را می توان در بین النهرین بازشناخت که برخی از آنها به موازات هم ادامه داشته اند: تغییر از زندگی کوچ نشینی ، یا گذار از تغییر دایمی یا فصلی محل سکونت ، که از وجوه ممیّز شکارچیان و نخستین گروه دامداران بوده ، به زیستن در محلی واحد به مدت چندین سال و یا حتی به صورت دایم ؛ گذار از کشت تجربی گیاهان به کشت عاملانه و حساب شدة غلات ؛ بنای خانه ها و به تبع آن ، «استقرار» خدایان در معابد؛ دفن مردگان در گورستان ؛ ابداع ظروف سفالی ، که نخست با دست و بعداً با چرخ ساخته و تزیین می شد؛ تکوین حرفه های تخصصی و توزیع کار؛ و تولید فلزات .
زیستگاههای زاوی چِمی و شَنیدَر که در مجاورت یکدیگر و در شمال غربی رواندوز واقع اند، به دورة انتقال از هزارة دهم به هزارة نهم پیش از میلاد تعلق دارند. در سرحدات تپه ماهوری بین النهرین ، در قلعة جَرمو، واقع در شرق کرکوک ، دورة تقریباً سه هزارساله ای را می توان دنبال کرد. احتمالاً این زیستگاه از حدود 6750 پیش ازمیلاد به وجود آمد.
حَسّونَه (در نزدیکی موصل ) و تَلّ صَوّان (در نزدیکی سامرا)، کهنترین روستاهایی که تاکنون در دشت بین النهرین کشف شده ، به حدود هزار سال بعد تعلق دارند. تَلّ صوّان در جنوب سرحد زراعت دیم قرار داشته و به این ترتیب حتماً به
نوعی آبیاری ـ حتی کشیدن آب از دجله ـ متکی بوده و بنابراین تاریخی را به دست می دهد که پس از آن اسکان یافتن در بخشهایی از بین النهرین جنوبی امکان داشته است .
مناسبترین محل برای پیگیری پیشرفت در وسایل و ابزارها، حمل ونقل از طریق آب ، و بویژه سرعت فزاینده در پیشرفتهای معماری در این منطقه ، شهر اِریدو است که در ادوار تاریخی ، مرکز پیروان آیین اِنْکی ، خدای سومری ، بود. معبد اریدو را معمولاً نمونة نخستین بناهای دینی در دورة متأخر بابل ، یعنی زیگوراتها، به شمار می آورند. شکوفایی معماری با بنای معابد بزرگ ارک اوروک / اِرِخ ، شهر قدیم سومری
در حدود اواخر هزارة چهارم و اوایل هزارة سوم پیش از میلاد به اوج خود رسید.
همانگونه که هویت قومی مردم بین النهرین معلوم نیست ، از سازمان اجتماعی زیستگاههای پیش از تاریخ نیز اطلاعی در دست نیست . در بررسی یک روستا به هیچ وجه نمی توان دربارة «حکومت » یا هرگونه پیوند فرامنطقه ای ، که ممکن است تحت سلطة مرکز واحد بوده باشد، چیزی استنباط کرد.
از میان اهالی بین النهرین ، گذشته از سومریها، کهنترین قومهایی که تعیین هویت آنها براساس آثار مکتوب به جا مانده و نوشته های موجود در بناها ممکن است ، عبارت اند از: اقوام سامی (اکدیها یا پیشینیان آنها) و سوباریها (پیشینیان یا اقربای نزدیک هوریاییان ، که در حدود اواخر هزارة سوم پیش از میلاد در شمال بین النهرین ظاهر شدند) که دربارة گذشته یا مسیرهای احتمالی مهاجرتشان چیزی نمی دانیم .
در پایان هزارة چهارم و آغاز هزارة سوم پیش ازمیلاد، دورة پیش از تاریخ خاتمه می یابد و به آستانة دوران تاریخی ، منعکس در آثار مکتوب ، می رسیم . نخستین نظام کتابت را به سومریها نسبت می دهند. مورخان معمولاً آغاز تاریخ را با پدیدار شدن نخستین آثار مکتوب قابل استفاده مقارن می دانند که بنابراین فقط به بخشی از بین النهرین قابل اطلاق است ، یعنی جنوب ، منطقة دیاله ، سوزیان و بخش فرات وسطی . پیدایش شهر مهمترین پیشرفتی است که در طول هزارة چهارم پیش از میلاد حاصل شده است . منظور از شهر، زیستگاهی است که برای چندین محل کوچکتر حکم مرکز را دارد، یک یا چند معبد متعلق به یک یا چند خدای عمده در آن یافت می شود، انبارهای غلة گسترده دارد و بالاخره صنایع دستی آن کاملاً تخصصی شده است .
دیرینه ترین شهرهای شناخته شدة جنوب بین النهرین عبارت اند از: اِریدو، ارک ، بد ـ تیبیرا ، نیپور و کیش . بررسیها، چگونگی تغییر تدریجی در تعداد و اندازة نسبی زیستگاهها را مشخص کرده است ؛ مجموعاً تعداد زیستگاههای کوچک یا بسیار کوچک کاهش یافته و به تعداد زیستگاههای بزرگتر افزوده شده است . واضحترین نشان شهری شدن را در اوروک و افزایش باورنکردنی در اندازة بناهای آن می توان مشاهده کرد. لایة ششم تا چهارم اوروک بناهایی مستطیلی با ابعادی تا 83*52 متر داشته است و در آن ظرفهای بیشماری با اندازة یکسان یافت شده که بعید نیست تولید انبوه آنها به منظور توزیع جیرة روزانه بوده باشد. این شیوه کهنترین نمونه از نظامی است که قرنها در شهرهای جنوب بین النهرین معمول بود: تغذیة بخشی از جمعیت از طریق تخصیص غذا از جانب حکومت .
از میان دولت ـ شهرهای متعدد بین النهرین ، کیش علی القاعده از آغاز نقش عمده داشته است . پس از 2500 پیش از میلاد حکمرانان بین النهرین جنوبی هرگاه مدعی سلطنت برشمال بابل نیز بودند، خود را پادشاه کیش می خواندند.
2350 پیش از میلاد به چند دلیل نقطة عطفی در تاریخ بین النهرین است . برای نخستین بار در بین النهرین یک امپراتوری به وجود آمد که قوة محرک آن امپراتوری اکدیها، منسوب به شهر اکد بود؛ شهری که سارگُن آن را به پایتختی خویش برگزید و «سرزمین سومر و اکد» نامی برای بین النهرین جنوبی شد.
در پایان هزارة سوم ، بین النهرین ، همانند دوره های متقدم ، از لحاظ قومی تنوع داشت . عنصر اکدی غالب بود، و متکلمان به زبان اکدی نسبت به متکلمان زبان سومری همچنان بیشتر بودند. برخی از پژوهشگران اشاره به سومریها و اکدیها را در این زمان به طور کلّی نادرست می دانند، زیرا سومریها دست کم هزارسال ، بدون تماس با اقوامی که قرابتی احتمالی با آنها داشتند، در جنوب بین النهرین زیسته بودند، حال
آنکه جمعیت سامی مدام از طریق چادرنشینانی که یکجانشین می شدند حیاتی نو می یافت . اَموریان سومین گروه اند که در زمان سلسلة سوم اور برخی از افراد آن به مقامات عالی
دیوانی رسیدند، ولی تودة آنها که به صورت قبایل مختلف سازمان یافته بودند، زندگی چادرنشینی داشتند. هوریاییان چهارمین گروه قومی عمده را تشکیل می دادند و در شمال بین النهرین و حوالی کرکوک امروزی اهمیتی ویژه داشتند.
در تاریخ بین النهرین ، افول سلسلة سوم اور، رویدادی است که از هر مرحلة دیگری جزئیات و تفصیلات بیشتری دربارة آن وجود دارد: قحطی و تهاجم عیلامیها و متحدان دیگرشان از میان قبایل ایران که اور را تصرف و ویران کردند.
در دوران بابلی قدیم در زمان سقوط سلسلة سوم اور، ایشبی ـ ارّا در ایسین مستقر شد و در آنجا سلسله ای بنیان نهاد که از 2017تا1794 پیش از میلاد دوام آورد؛ حکمرانان محلی شهرهای دیگر ـ نظیر دیر، اِشنونّا، سیپار ، کیش ، و لارسا ـ نیز از او سرمشق گرفتند. میل به تقلید از الگوی اور در بسیاری از این شهرها وجود داشت . در میان شمار کثیر دولت ـ شهرهایی که به آهستگی پدید می آمدند، ایسین تقریباً به مدت یک قرن قدرت برتر بود.
برخلاف جنوب بین النهرین یا منطقة فرات وسطی (ماری )، منابع مکتوب در آشور تا پیش از سلسلة سوم اور آغاز نمی شود. منطقة آشور، در اراضی مشرف به رود دجله در شمال مسیر این رود در میان کوههای جَبَل حَمرین ] بارِمّا * [ تا منطقه ای واقع در شمال نینوا، و نیز ناحیة میان رودهای زاب کوچک و بزرگ و اراضی شمالی این ناحیه ، واقع بود. شهرهای عمدة آن آشور، نینوا، اوربیلوم (اربلا ی بعدی و اَربیل امروزی ) بودند. آشوریان همانند معاصران خویش در جنوب بین النهرین به تجارت می پرداختند. آشور مدت زمانی با بابل حمورابی (ح 1792ـ1750 پیش از میلاد) هم مرز بود. سپس ماری از کشور آشور جدا شد و به استقلال رسید. سرانجام حمورابی ماری را فتح و ویران کرد.
در امپراتوری بابلی کهن ، حمّورابی معروفترین شخصیتی است که بر شهرهای متعددی در بین النهرین جنوبی تسلط یافت . کاسیها پس از آنکه حتّیها آخرین پادشاه بابل را از سلطنت خلع کردند، در 1595 پیش از میلاد زمام امور بابل را در دست گرفتند. در اواخر هزارة سوم پیش از میلاد هوریاییان به مدار تمدن خاور نزدیک در می آیند؛ آنان از شمال یا شرق به بین النهرین وارد شدند. دورة هوریاییان تا حدود اواسط هزارة دوم به اوج شکوفایی خود نرسید. در قرن پانزدهم پیش از میلاد هوریاییان در امپراتوری میتانی برجسته ترین و شاید هم پرجمعیت ترین گروه را تشکیل می دادند. سرزمین میتانی اندکی پس از 1500 پیش از میلاد در نزدیکی سرچشمه های رود خابور پدید آمد. معدودی از زیستگاههای آنان در بین النهرین کشف شده است . در 539 پیش از میلاد کوروش هخامنشی بین النهرین را تصرف کرد. در این دوره بابل ، برخلاف آشور، سرزمینی ثروتمند باقی ماند. اسکندر مقدونی در 331 پیش از میلاد پس از فتح ایران تصمیم گرفت که بابل را از پایتختهای خود قرار دهد و در آنجا به عمران و آبادی پرداخت ، اما بزودی شهر سلوکیه را برکنارة دجله ساخت و آن را پایتخت جدید خود قرار داد.
در قرن اول پیش از میلاد ارمنیها به بین النهرین راه یافتند، اما پارتیان آنها را بیرون راندند. سپس رومیان و ساسانیان بر بین النهرین مسلط شدند و با پیروزی مسلمانان بر ساسانیان ، این منطقه در قلمرو جهان اسلام قرار گرفت (برای تاریخ دورة اسلامی ، از جمله رجوع کنید بهعراق * ؛ ابن عمر، جزیره * ؛موصل * ؛ دیاربکر * ؛ بصره * ؛ کوفه * ).
/ برگرفته از ( بریتانیکا ) /