رضا مرادی غیاث آبادی
آقای دکتر پرویز رجبی که در تألیف مجموعه ده جلدی تاریخ دوره اسلامی ایران به نام «سدههای گمشده» به زمان سلجوقیان رسیدهاند؛ به این نگارنده تکلیف کردند تا کوته نوشتهای درباره گاهشماری جلالی برای درج در آن کتاب بنویسم. مشق زیر، ادای آن تکلیف است که به ایشان تقدیم شده است.
گاهشماری جلالی که به نامهای «ملکشاهی»، «سلطانی» و «محدث» نیز نامیده میشود، یک نظام گاهشماری خورشیدیِ اعتدالی است که در زمان سلطان جلالالدین ملکشاه سلجوقی (485 تا 465 هجری قمری) آغاز به تنظیم شده و نامهای گوناگون آن نیز از نام و لقبهای ملکشاه برگرفته شده است.
ساختار بنیادین این گاهشماری بر مبنای سنتهای دیرین گاهشماریهای ایرانی و با تأکید خاص بر انطباق نوروز یا روز نخست سال با نقطه اعتدال بهاری بوده است.
گاهشماری جلالی را میتوان نتیجه و محصول نهایی کوششهای بسیار دیرینه و پرسابقه ایرانیان برای دستیابی به تقویمی اعتدالی که حداکثر دقت و انطباق با تقویم طبیعی را داشته باشد، دانست. این گاهشماری، شکل نهایی و اصلاح شده گاهشماریهای «معتضدی»، «فارسیه»، «خراجی» و دیگر سامانههایی است که در سدههای سوم تا پنجم هجری برای تثبیت نوروز در اعتدال بهاری به کار میرفتهاند و فاقد دقت کافی، و یا بدون قابلیت محاسباتی نظری برای سالهای پیشین و پسین بودهاند. در آن زمان (یعنی در اواخر سده پنجم) تقویم یزدگردی نیز به دلیل فقدان کبیسهگیریهای یک ماه در هر صد و بیست سال، عملاً از قاعده محاسباتی خود خارج شده؛ در حالیکه در نظام اصلی خود نیز بدون دقت کافی بوده و تا یک ماه با تقویم طبیعی دچار اختلاف میشده است. گاهشماری هجری خورشیدی فعلی ایران نیز ادامه همان گاهشماری جلالی است و تاکنون دقیقتر از آن در جهان به وجود نیامده است.
فرایند تنظیم گاهشماری جلالی و زیج پیوسته به آن که «زیج ملک شاهی» نامیده میشده است، در زمان ملکشاه سلجوقی و به احتمال تحت تأثیر وزیرش خواجه نظام الملک در شهر اصفهان (یا شهر ری) و با شرکت گروهی از تقویمشناسان مشهور آن زمان همچون «ابومظفر اسفزاری»، «ابو عباس لوکری»، «محمد بن احمد معموری»، «میمون بن نجیب واسطی» و «ابن کوشک بیهقی مباهی» به سرپرستی «عمر خیام» آغاز شد؛ در حالیکه عبدالرحمان خازنی (خدمتکار خزانهدار مرو) که بنا به علایق شخصی و غیر حرفهای به مطالعه در تقویم میپرداخت، بطور مستقل در شهر مرو به محاسباتی جداگانه پرداخت و نتیجه پژوهش خود و از جمله شیوه سنجش نوروز را برای گروه خیام فرستاد. مشهور است که بخشی از محاسبات خازنی از سوی این گروه پذیرفته شده و به رسمیت شناخته شد.
مبدأ تأسیس تقویم جلالی برابر است با سال 471 هجری قمری، 448 یزدگردی، 468 خراجی و 1079 میلادی ژولی. فاصله بینالتاریخین مبدأ تقویم جلالی با مبدأ هجری قمری 166797 روز، با مبدأ تقویم یزدگردی 163173 روز، با مبدأ خراجی 170933 روز، با مبدأ گاهشماری میلادی ژولی 393813 روز و با مبدأ اسکندری (سلوکی) 507497 روز است.
تطبیق روز نخست این تقویم یا «نوروز جلالی/ نوروز سلطانی» با نقطه اعتدال بهاری بر اساس تعریفی مشخص از طول سال متوسط اعتدالی، اصل ثابت و نهادین در گاهشماری جلالی و یکی از اهداف بنیادگزاران آن بوده است. بنا به گزارش عبدالعلی محمد بن حسن بیرجندی در «شرح سی فصل» و «شرح زیج جدید سلطانی» ، خواجه نصیر طوسی در «زیج ایلخانی»، نویسنده ناشناس در «ربیع المنجمین» و الغ بیک در «زیج الغ بیک»، در این گاهشماری نه تنها طول سال با تقویم طبیعی برابری دارد، بلکه طول هر فصل نیز به دلیل کوشش برای انطباق روزهای هر ماه خورشیدی با مدت زمان توقف خورشید در برجهای همزمان آن، با طول فصلهای طبیعی برابری داشته و نقاط اعتدال و انقلابین درست در ابتدای هر فصل تقویم جلالی واقع میشوند. در نتیجه مجموع روزهای هر یک از سهماههای نخست و دوم سال (بهار و تابستان) برابر با 93 روز، مجموع روزهای سهماهه سوم (پاییز) 90 روز و مجموع روزهای سهماهه سوم (زمستان) 89 روز است که کاملاً با تقویم طبیعی برابری دارد و این ویژگی بسیار مهم و بینظیر تقویم جلالی است که در دیگر تقویمها دیده نمیشود.
در تعریف نوروز جلالی یا مبدأ آغاز سال نو میتوان بنا به تعریف کامل و کوتاه خواجه نصیر طوسی، الغ بیک و ملا مظفر گنابادی گفت که نوروز جلالی یا سلطانی، روزی است که خورشید تا زمان عبور از نصفالنهار محل به نقطه اعتدال بهاری رسیده باشد.
گروه خیام، روز اعتدال بهاریِ شش ماه پیش از هجرت (19 مارس سال 622 میلادی ژولی) را به عنوان نقطه آغاز سالشماری برگزید و از نامهای ایرانی برای نامگذاری برابرهای ماهی دوازده برج سالیانه بهره برد.
در زمینه نظام کبیسه گیری در گاهشماری جلالی برای افزودن کسر سال و گزینش سالهای 366 روزه، منابع موجود شیوههای گوناگونی از تعریف طول سال و قاعده کبیسهگیری را به دست میدهند. شیوههای پیشنهادی یا گزارشی خواجه نصیر طوسی، عبدالرحمان خازنی، حسن بن حسین شاهنشاه سمنانی، عبدالعلی بیرجندی، میرم چلبی وقطبالدین شیرازی تا اندازهای با یکدیگر تفاوت دارند. اما همگی آنها بر وجود کبیسههای خماسی که یکی دیگر از مهمترین ویژگیهای گاهشماری جلالی است، تأکید دارند. به گمان این نگارنده و با در نظر داشتن فرضهای بنیادین این گاهشماری در تطبیق طول سال و فصلها با تقویم طبیعی و دارا بودن قابلیت محاسبات نظری برای گذشته و آینده، شیوه پیشنهادی یکسان ذبیح بهروز و احمد بیرشک (683 کبیسه در یک دوره 2820 ساله) برغم وجود پارهای انتقادها، بهترین و کاراترین شیوه اجرای کبیسههای جلالی و هجری خورشیدی است.
برای آگاهی بیشتر بنگرید به:
اکرمی، موسی، گاهشماری ایرانی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1380.
بهروز، ذبیح، تقویم و تاریخ در ایران، تهران، 1331.
بیرشک، احمد، گاهشماری ایرانی، تهران، بنیاد دانشنامه فارسی، 1379.
حیدری ملایری، محمد، نگاهی نو به گاهشماری ایرانی، وبسایت شخصی. (از ایشان برای انجام چندین گفتگوی در زمینه اختلاف نظرها در نظام کبیسهگیری گاهشماری ایرانی سپاسگزارم).
تقیزاده، حسن، گاهشماری در ایران قدیم، تهران، کتابخانه طهران، 1316.
عبدالهی، رضا، تاریخِ تاریخ در ایران، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر، 1375.
نبئی، ابوالفضل، گاهشماری در تاریخ، تهران، سمت، 1381.
Richards, E. G., Mapping Time- the Calendar and its History, Oxford, 1998.
Youschkevitch, A. P. & Rosenfeld, B. A., al- Khayyami, Dictionary of Scientific Biography, VIII, 1973.
آقای دکتر پرویز رجبی که در تألیف مجموعه ده جلدی تاریخ دوره اسلامی ایران به نام «سدههای گمشده» به زمان سلجوقیان رسیدهاند؛ به این نگارنده تکلیف کردند تا کوته نوشتهای درباره گاهشماری جلالی برای درج در آن کتاب بنویسم. مشق زیر، ادای آن تکلیف است که به ایشان تقدیم شده است.
گاهشماری جلالی که به نامهای «ملکشاهی»، «سلطانی» و «محدث» نیز نامیده میشود، یک نظام گاهشماری خورشیدیِ اعتدالی است که در زمان سلطان جلالالدین ملکشاه سلجوقی (485 تا 465 هجری قمری) آغاز به تنظیم شده و نامهای گوناگون آن نیز از نام و لقبهای ملکشاه برگرفته شده است.
ساختار بنیادین این گاهشماری بر مبنای سنتهای دیرین گاهشماریهای ایرانی و با تأکید خاص بر انطباق نوروز یا روز نخست سال با نقطه اعتدال بهاری بوده است.
گاهشماری جلالی را میتوان نتیجه و محصول نهایی کوششهای بسیار دیرینه و پرسابقه ایرانیان برای دستیابی به تقویمی اعتدالی که حداکثر دقت و انطباق با تقویم طبیعی را داشته باشد، دانست. این گاهشماری، شکل نهایی و اصلاح شده گاهشماریهای «معتضدی»، «فارسیه»، «خراجی» و دیگر سامانههایی است که در سدههای سوم تا پنجم هجری برای تثبیت نوروز در اعتدال بهاری به کار میرفتهاند و فاقد دقت کافی، و یا بدون قابلیت محاسباتی نظری برای سالهای پیشین و پسین بودهاند. در آن زمان (یعنی در اواخر سده پنجم) تقویم یزدگردی نیز به دلیل فقدان کبیسهگیریهای یک ماه در هر صد و بیست سال، عملاً از قاعده محاسباتی خود خارج شده؛ در حالیکه در نظام اصلی خود نیز بدون دقت کافی بوده و تا یک ماه با تقویم طبیعی دچار اختلاف میشده است. گاهشماری هجری خورشیدی فعلی ایران نیز ادامه همان گاهشماری جلالی است و تاکنون دقیقتر از آن در جهان به وجود نیامده است.
فرایند تنظیم گاهشماری جلالی و زیج پیوسته به آن که «زیج ملک شاهی» نامیده میشده است، در زمان ملکشاه سلجوقی و به احتمال تحت تأثیر وزیرش خواجه نظام الملک در شهر اصفهان (یا شهر ری) و با شرکت گروهی از تقویمشناسان مشهور آن زمان همچون «ابومظفر اسفزاری»، «ابو عباس لوکری»، «محمد بن احمد معموری»، «میمون بن نجیب واسطی» و «ابن کوشک بیهقی مباهی» به سرپرستی «عمر خیام» آغاز شد؛ در حالیکه عبدالرحمان خازنی (خدمتکار خزانهدار مرو) که بنا به علایق شخصی و غیر حرفهای به مطالعه در تقویم میپرداخت، بطور مستقل در شهر مرو به محاسباتی جداگانه پرداخت و نتیجه پژوهش خود و از جمله شیوه سنجش نوروز را برای گروه خیام فرستاد. مشهور است که بخشی از محاسبات خازنی از سوی این گروه پذیرفته شده و به رسمیت شناخته شد.
مبدأ تأسیس تقویم جلالی برابر است با سال 471 هجری قمری، 448 یزدگردی، 468 خراجی و 1079 میلادی ژولی. فاصله بینالتاریخین مبدأ تقویم جلالی با مبدأ هجری قمری 166797 روز، با مبدأ تقویم یزدگردی 163173 روز، با مبدأ خراجی 170933 روز، با مبدأ گاهشماری میلادی ژولی 393813 روز و با مبدأ اسکندری (سلوکی) 507497 روز است.
تطبیق روز نخست این تقویم یا «نوروز جلالی/ نوروز سلطانی» با نقطه اعتدال بهاری بر اساس تعریفی مشخص از طول سال متوسط اعتدالی، اصل ثابت و نهادین در گاهشماری جلالی و یکی از اهداف بنیادگزاران آن بوده است. بنا به گزارش عبدالعلی محمد بن حسن بیرجندی در «شرح سی فصل» و «شرح زیج جدید سلطانی» ، خواجه نصیر طوسی در «زیج ایلخانی»، نویسنده ناشناس در «ربیع المنجمین» و الغ بیک در «زیج الغ بیک»، در این گاهشماری نه تنها طول سال با تقویم طبیعی برابری دارد، بلکه طول هر فصل نیز به دلیل کوشش برای انطباق روزهای هر ماه خورشیدی با مدت زمان توقف خورشید در برجهای همزمان آن، با طول فصلهای طبیعی برابری داشته و نقاط اعتدال و انقلابین درست در ابتدای هر فصل تقویم جلالی واقع میشوند. در نتیجه مجموع روزهای هر یک از سهماههای نخست و دوم سال (بهار و تابستان) برابر با 93 روز، مجموع روزهای سهماهه سوم (پاییز) 90 روز و مجموع روزهای سهماهه سوم (زمستان) 89 روز است که کاملاً با تقویم طبیعی برابری دارد و این ویژگی بسیار مهم و بینظیر تقویم جلالی است که در دیگر تقویمها دیده نمیشود.
در تعریف نوروز جلالی یا مبدأ آغاز سال نو میتوان بنا به تعریف کامل و کوتاه خواجه نصیر طوسی، الغ بیک و ملا مظفر گنابادی گفت که نوروز جلالی یا سلطانی، روزی است که خورشید تا زمان عبور از نصفالنهار محل به نقطه اعتدال بهاری رسیده باشد.
گروه خیام، روز اعتدال بهاریِ شش ماه پیش از هجرت (19 مارس سال 622 میلادی ژولی) را به عنوان نقطه آغاز سالشماری برگزید و از نامهای ایرانی برای نامگذاری برابرهای ماهی دوازده برج سالیانه بهره برد.
در زمینه نظام کبیسه گیری در گاهشماری جلالی برای افزودن کسر سال و گزینش سالهای 366 روزه، منابع موجود شیوههای گوناگونی از تعریف طول سال و قاعده کبیسهگیری را به دست میدهند. شیوههای پیشنهادی یا گزارشی خواجه نصیر طوسی، عبدالرحمان خازنی، حسن بن حسین شاهنشاه سمنانی، عبدالعلی بیرجندی، میرم چلبی وقطبالدین شیرازی تا اندازهای با یکدیگر تفاوت دارند. اما همگی آنها بر وجود کبیسههای خماسی که یکی دیگر از مهمترین ویژگیهای گاهشماری جلالی است، تأکید دارند. به گمان این نگارنده و با در نظر داشتن فرضهای بنیادین این گاهشماری در تطبیق طول سال و فصلها با تقویم طبیعی و دارا بودن قابلیت محاسبات نظری برای گذشته و آینده، شیوه پیشنهادی یکسان ذبیح بهروز و احمد بیرشک (683 کبیسه در یک دوره 2820 ساله) برغم وجود پارهای انتقادها، بهترین و کاراترین شیوه اجرای کبیسههای جلالی و هجری خورشیدی است.
برای آگاهی بیشتر بنگرید به:
اکرمی، موسی، گاهشماری ایرانی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1380.
بهروز، ذبیح، تقویم و تاریخ در ایران، تهران، 1331.
بیرشک، احمد، گاهشماری ایرانی، تهران، بنیاد دانشنامه فارسی، 1379.
حیدری ملایری، محمد، نگاهی نو به گاهشماری ایرانی، وبسایت شخصی. (از ایشان برای انجام چندین گفتگوی در زمینه اختلاف نظرها در نظام کبیسهگیری گاهشماری ایرانی سپاسگزارم).
تقیزاده، حسن، گاهشماری در ایران قدیم، تهران، کتابخانه طهران، 1316.
عبدالهی، رضا، تاریخِ تاریخ در ایران، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر، 1375.
نبئی، ابوالفضل، گاهشماری در تاریخ، تهران، سمت، 1381.
Richards, E. G., Mapping Time- the Calendar and its History, Oxford, 1998.
Youschkevitch, A. P. & Rosenfeld, B. A., al- Khayyami, Dictionary of Scientific Biography, VIII, 1973.