گزیده ای از بوستان سعدی

[fatemeh]

باب سوم در عشق و مستی و شور

حکایت در معنی تحمل محب صادق



شنیدم که وقتی گدا زاده‌ای
نظر داشت با پادشا زاده‌ای

همی رفت و می‌پخت سودای خام
خیالش فرو برده دندان به کام

ز میدانش خالی نبودی چو میل
همه وقت پهلوی اسبش چو پیل

دلش خون شد و راز در دل بماند
ولی پایش از گریه در گل بماند

رقیبان خبر یافتندش ز درد
دگر باره گفتندش این جا مگرد

دمی رفت و یاد آمدش روی دوست
دگر خیمه زد بر سر کوی دوست

غلامی شکستش سر و دست و پای
که باری نگفتیمت ایدر میای

دگر رفت و صبر و قرارش نبود
شکیبایی از روی یارش نبود

مگس وارش از پیش شکر بجور
براندندی و بازگشتی بفور

کسی گفتش ای شوخ دیوانه رنگ
عجب صبر داری تو بر چوب و سنگ!

بگفت این جفا بر من از دست اوست
نه شرط است نالیدن از دست دوست

من اینک دم دوستی می‌زنم
گر او دوست دارد وگر دشمنم

ز من صبر بی او توقع مدار
که با او هم امکان ندارد قرار

نه نیروی صبرم نه جای ستیز
نه امکان بودن نه پای گریز

مگو زین در بارگه سر بتاب
وگر سر چو میخم نهد در طناب

نه پروانه جان داده در پای دوست
به از زنده در کنج تاریک اوست؟

بگفت ار خوری زخم چوگان اوی؟
بگفتا به پایش درافتم چو گوی

بگفتا سرت گر ببرد به تیغ؟
بگفت این قدر نبود از وی دریغ

مرا خود ز سر نیست چندان خبر
که تاج است بر تارکم یا تبر

مکن با من ناشکیبا عتیب
که در عشق صورت نبندد شکیب

چو یعقوبم اردیده گردد سپید
نبرم ز دیدار یوسف امید

یکی را که سر خوش بود با یکی
نیازارد از وی به هر اندکی

رکابش ببوسید روزی جوان
برآشفت و برتافت از وی عنان

بخندید و گفتا عنان برمپیچ
که سلطان عنان برنپیچد ز هیچ

مرا با وجود تو هستی نماند
به یاد توام خودپرستی نماند

گرم جرم بینی مکن عیب من
تویی سر برآورده از جیب من

بدان زهره دستت زدم در رکاب
که خود را نیاوردم اندر حساب

کشیدم قلم در سر نام خویش
نهادم قدم بر سر کام خویش

مرا خود کشد تیر آن چشم مست
چه حاجت که آری به شمشیر دست؟

تو آتش به نی در زن و درگذر
که نه خشک در بیشه ماند نه تر​

 

[fatemeh]

باب سوم در عشق و مستی و شور

تقریر عشق مجازی و قوت آن



تو را عشق همچون خودی ز آب و گل
رباید همی صبر و آرام دل

به بیداریش فتنه برخد و خال
به خواب اندرش پای بند خیال

به صدقش چنان سرنهی بر قدم
که بینی جهان با وجودش عدم

چو در چشم شاهد نیاید زرت
زر و خاک یکسان نماید برت

دگر با کست بر نیاید نفس
که با او نماند دگر جای کس

تو گویی به چشم اندرش منزل است
وگر دیده برهم نهی در دل است

نه اندیشه از کس که رسوا شوی
نه قوت که یک دم شکیبا شوی

گرت جان بخواهد به لب بر نهی
وگر تیغ بر سر نهد سر نهی​

 

[fatemeh]

باب سوم در عشق و مستی و شور

حکایت



شنیدم که پیری شبی زنده داشت
سحر، دستِ حاجت به حق برفراشت

یکی هاتف انداخت در گوش پیر
که: بی حاصلی، رو سرِ خویش گیر!

بر این در، دعای تو مقبول نیست
به خواری برو یا به زاری بایست!

شبِ دیگر از ذکر و طاعت نخفت
مریدی زحالش خبر یافت، گفت:

چو دیدی کزان روی، بسته ست در
به بی حاصلی، سعیْ چندان مَبَر

به دیباچه بَر، اشک یاقوت فام
به حسرت ببارید و گفت: ای غلام!

به نومیدی آن گه بگردیدَمی
از این ره که راهی دگر دیدمی

مپندار گر وی عنان بر شکست
که من باز دارم زفِتراک، دست

چو خواهنده محروم گشت از دری
چه غم گر شناسد درِ دیگری؟

شنیدم که راهم در این کوی نیست
ولی هیچ راهِ دگر روی نیست

در این بود سر بر زمین فدا
که گفتند در گوش جانش ندا

قبول است اگرچه هنر نیستش
که جز ما پناهی دگر نیستش​

 

[fatemeh]

باب هشتم در شکر بر عافیت

حکایت


فقیهی بر افتاده مستی گذشت
به مستوری خویش مغرور گشت

ز نخوت بر او التفاتی نکرد
جوان سر برآورد کای پیرمرد

تکبر مکن چون به نعمت دری
که محرومی آید ز مستکبری

یکی را که در بند بینی مخند
مبادا که ناگه درافتی به بند

نه آخر در امکان تقدیر هست
که فردا چو من باشی افتاده مست؟

تو را آسمان خط به مسجد نبشت
مزن طعنه بر دیگری در کنشت

ببند ای مسلمان به شکرانه دست
که زنار مغ بر میانت نبست

نه خود می‌رود هر که جویان اوست
به عنفش کشان می‌برد لطف دوست​

 

[fatemeh]

باب اول در عدل و تدبیر و رای

حکایت عابد و استخوان پوسیده
​

شنیدم که یک بار در حله‌ای
سخن گفت با عابدی کله‌ای

که من فر فرماندهی داشتم
به سر بر کلاه مهی داشتم

سپهرم مدد کرد و نصرت وفاق
گرفتم به بازوی دولت عراق

طمع کرده بودم که کرمان خورم
که ناگه بخوردند کرمان سرم

بکن پنبه‌ی غفلت از گوش هوش
که از مردگان پندت آید به گوش​

 

[fatemeh]

باب اول در عدل و تدبیر و رای

حکایت اتابک تکله



در اخبار شاهان پیشینه هست
که چون تکله بر تخت زنگی نشست

به دورانش از کس نیازرد کس
سبق برد اگر خود همین بود و بس

چنین گفت یک ره به صاحبدلی
که عمرم بسر رفت بی حاصلی

بخواهم به کنج عبادت نشست
که دریابم این پنج روزی که هست

چو می‌بگذرد ملک و جاه و سریر
نبرد از جهان دولت الا فقیر

چو بشنید دانای روشن نفس
بتندی برآشفت کای تکله بس!

طریقت به جز خدمت خلق نیست
به تسبیح و سجاده و دلق نیست

تو بر تخت سلطانی خویش باش
به اخلاق پاکیزه درویش باش

به صدق و ارادت میان بسته دار
ز طامات و دعوی زبان بسته دار

قدم باید اندر طریقت نه دم
که اصلی ندارد دم بی قدم

بزرگان که نقد صفا داشتند
چنین خرقه زیر قبا داشتند​

​

 

[fatemeh]

باب چهارم در تواضع

حکایت

شکر خنده‌ای انگبین می‌فروخت
که دلها ز شیرینیش می‌بسوخت

نباتی میان بسته چون نیشکر
بر او مشتری از مگس بیشتر

گر او زهر برداشتی فی‌المثل
بخوردندی از دست او چون عسل

گرانی نظر کرد در کار او
حسد برد بر روز بازار او

دگر روز شد گرد گیتی دوان
عسل بر سر و سرکه بر ابروان

بسی گشت فریاد خوان پیش و پس
که ننشست بر انگبینش مگس

شبانگه چو نقدش نیامد به دست
به دلتنگ رویی به کنجی نشست

چو عاصی ترش کرده روی از وعید
چو ابروی زندانیان روز عید

زنی گفت بازی کنان شوی را
عسل تلخ باشد ترش روی را

به دوزخ برد مرد را خوی زشت
که اخلاق نیک آمده‌ست از بهشت

برو آب گرم از لب جوی خور
نه جلاب سرد ترش روی خور

حرامت بود نان آن کس چشید
که چون سفره ابرو بهم درکشید

مکن خواجه بر خویشتن کار سخت
که بد خوی باشد نگون‌سار بخت

گرفتم که سیم و زرت چیز نیست
چو سعدی زبان خوشت نیز نیست؟
​

 

[fatemeh]

باب ششم در قناعت

حکایت


یکی پر طمع پیش خوارزمشاه
شنیدم که شد بامدادی پگاه

چو دیدش به خدمت دوتا گشت و راست
دگر روی بر خاک مالید و خاست

پسر گفتش ای بابک نامجوی
یکی مشکلت می‌بپرسم بگوی

نگفتی که قبله‌ست راه حجاز
چرا کردی امروز از این سو نماز؟

مبر طاعت نفس شهوت پرست
که هر ساعتش قبلهٔ دیگرست

قناعت سرافرازد ای مرد هوش
سر پر طمع بر نیاید ز دوش

طمع آبروی توقر بریخت
برای دو جو دامنی در بریخت

چو سیراب خواهی شدن ز آب جوی
چرا ریزی از بهر برف آبروی؟

مگر از تنعم شکیبا شوی
وگرنه ضرورت به درها شوی

برو خواجه کوتاه کن دست آز
چه می‌بایدت ز آستین دراز؟

کسی را که درج طمع درنوشت
نباید به کس عبد و خادم نبشت

توقع براند ز هر مجلست
بران از خودش تا نراند کست
​

 

[fatemeh]

فی نعت سید المرسلین علیه الصلوة و السلام




کریم السجایا جمیل الشیم
نبی البرایا شفیع الامم

امام رسل، پیشوای سبیل
امین خدا، مهبط جبرئیل

شفیع الوری، خواجه بعث و نشر
امام الهدی، صدر دیوان حشر

کلیمی که چرخ فلک طور اوست
همه نورها پرتو نور اوست

یتیمی که ناکرده قرآن درست
کتب خانهٔ چند ملت بشست

چو عزمش برآهخت شمشیر بیم
به معجز میان قمر زد دو نیم

چو صیتش در افواه دنیا فتاد
تزلزل در ایوان کسری فتاد

به لاقامت لات بشکست خرد
به اعزاز دین آب عزی ببرد

نه از لات و عزی برآورد گرد
که تورات و انجیل منسوخ کرد

شبی بر نشست از فلک برگذشت
به تمکین و جاه از ملک برگذشت

چنان گرم در تیه قربت براند
که در سدره جبریل از او بازماند

بدو گفت سالار بیت‌الحرام
که ای حامل وحی برتر خرام

چو در دوستی مخلصم یافتی
عنانم ز صحبت چرا تافتی؟

بگفتا فراتر مجالم نماند
بماندم که نیروی بالم نماند

اگر یک سر مو فراتر پرم
فروغ تجلی بسوزد پرم

نماند به عصیان کسی در گرو
که دارد چنین سیدی پیشرو

چه نعت پسندیده گویم تورا؟
علیک السلام ای نبی الوری

درود ملک بر روان تو باد
بر اصحاب و بر پیروان تو باد

نخستین ابوبکر پیر مرید
عمر، پنجه بر پیچ دیو مرید

خردمند عثمان شب زنده‌دار
چهارم علی، شاه دلدل سوار

خدایا به حق بنی فاطمه
که بر قول ایمان کنم خاتمه

اگر دعوتم رد کنی ور قبول
من و دست و دامان آل رسول

چه کم گردد ای صدر فرخنده پی
ز قدر رفیعت به درگاه حی

که باشند مشتی گدایان خیل
به مهمان دارالسلامت طفیل

خدایت ثنا گفت و تبجیل کرد
زمین بوس قدر تو جبریل کرد

بلند آسمان پیش قدرت خجل
تو مخلوق و آدم هنوز آب و گل

تو اصل وجود آمدی از نخست
دگر هرچه موجود شد فرع تست

ندانم کدامین سخن گویمت
که والاتری زانچه من گویمت

تو را عز لولاک تمکین بس است
ثنای تو طه و یس بس است

چه وصفت کند سعدی ناتمام؟
علیک الصلوة ای نبی السلام​

 

[fatemeh]

باب چهارم در تواضع

حکایت در معنی عزت نفس مردان



سگی پای صحرا نشینی گزید
به خشمی که زهرش ز دندان چکید

شب از درد بیچاره خوابش نبرد
به خیل اندرش دختری بود خرد

پدر را جفا کرد و تندی نمود
که آخر تو را نیز دندان نبود؟

پس از گریه مرد پراگنده روز
بخندید کای مامک دلفروز

مرا گر چه هم سلطنت بود و بیش
دریغ آمدم کام و دندان خویش

محال است اگر تیغ بر سر خورم
که دندان به پای سگ اندر برم

توان کرد با ناکسان بدرگی
ولیکن نیاید ز مردم سگی​

 

[fatemeh]

باب نهم در توبه و راه صواب

حکایت سفر حبشه


غریب آمدم در سواد حبش​

دل از دهر فارغ سر از عیش خوش
​

به ره بر یکی دکه دیدم بلند​

تنی چند مسکین بر او پای بند
​

بسیچ سفر کردم اندر نفس​

بیابان گرفتم چو مرغ از قفس

​

یکی گفت کاین بندیان شبروند​

نصیحت نگیرند و حق نشنوند

​

چو برکس نیامد ز دستت ستم
تو را گر جهان شحنه گیرد چه غم؟

​

نیاورده عامل غش اندر میان​

نیندیشد از رفع دیوانیان
​

وگر عفتت را فریبست زیر​

زبان حسابت نگردد دلیر

​

نکو نام را کس نگیرد اسیر​

بترس از خدا و مترس از امیر

​

چو خدمت پسندیده آرم به جای​

نیندیشم از دشمن تیره رای
​

اگر بنده کوشش کند بنده وار​

عزیزش بدارد خداوندگار

​

و گر کند رای است در بندگی​

ز جانداری افتد به خربندگی
​

قدم پیش نه کز ملک بگذری​

که گر باز مانی ز دد کمتری​