بیشتر ابزارها و تولیدات سنگی این دوره را میتوان از نوع موسترین (Moustrian) طبقه بندی کرد. تولید این نوع ابزارها از غرب اروپا تا شمال آفریقا، و خاور نزدیک تا آسیای مرکزی رایج بوده است. هرچند تاریخ دقیق افول فرهنگ دارای دست افزار نوع موسترین در ایران کاملا روشن نیست، ولی به نظر اکثر قریب به اتفاق انسان شناسان، این فرهنگ در حدود چهل هزار سال پیش پایان یافته است. بنابر این منطقی به نظر میرسد که طول این دورهی فرهنگی را در ایران بین شست تا پنجاه هزار سال پیش تصور کنیم.
محلهای باستانی معروف این دورهی فرهنگی در ایران، بیشتر مناطق رشته کوههای ابرسن [1]، نواحی آذربایجان، کردستان و لرستان شناسایی شدهاند. در مازندران، خراسان و خوزستان نیز آثاری از این دوره به دست آمده است. در داخل فلات مرکزی ایران در حوالی تهران یک محل، و محل دیگر در کرمان معرفی شده است. در ناحیهی «لادیز» در بلوچستان که مرکز فرهنگ «لادیزیان» میباشد، هنوز آثاری از دورهی «موسترین» گزارش نشده است. بهترین نمونههای این دورهی فرهنگی، از نقاط مختلف باستانی نزدیک خرم آباد در لرستان شناسایی شدهاند. آثار به دست آمده از غارهای «کنجی» یا پناهگاه سنگی «ارجنه»(ارژنه)، غار «قمری» پناهگاه سنگی «هومیان» که در ناحیهی کوهدشت خرم آباد قرار گرفتهاند، (محل اخیر، در ارتفاع حدود 2000 متری از سطح دریا قرار گرفته است و در زمرهی بلندترین محلهایی است که آثار دوران سنگی در خاور نزدیک از آن به دست آمده است)، معرف دورهی پارینه سنگی میانه در لرستان هستند. در ناحیهی «هلیلان» در درهی رودخانهی «سیمره» که در ارتفاع حدود 900 متری از سطح دریا قرار گرفته است نیز، در هفت نقطه، آثار دورهی پارینه سنگی میانه شناسایی شده است که از آن جملهاند : «پل پاریک»، «غارویلا» و «غارهوشی».
در «کاگیکا» در نزدیکی شهر کرمانشاه نیز آثار این دوره شناسایی شده است.
در همین منطقه، در «غار بیستون» و پناهگاه سنگی «ورواسی» و نزدیک آنها در غار «خَر»(مر خر = غار بزرگ) آثاری از دورهی پارینه سنگی میانه با ابزارهای سنگی مشخص نوع موسترین مورد شناسایی قرار گرفتهاند.
علاوه بر این مناطق که باید آنها را مراکز تجمع گروههای متعلق به دورهی پارینه سنگی میانه تصور کرد، از نقاط باستانی پراکنده در ایران از قبیل : جهرم در فارس و محلی واقع در درهی رود «کر» در نزدیکی شیراز و همچنین، نزدیک «تل ابلیس» در کرمان و یا «غاز تمتمه» در نزدیک دریاچهی ارومیه نیز، آثار دوره موسترین شناسایی شده است.
در غار «که آرام» در گرگان نیز آثاری مشابه آثار موسترین کوههای ابرسن به دست آمده است. اخیرا نیز، نگارنده موفق به یافتن آثار دورهی پارینه سنگی میانه در حوضهی مسیله واقع در نزدیکی ورامین در جنوب تهران گردیده است.
[1] واژهی «ابرسن» با توجه به روند تغییر آواها و شکل واژگان در زبان شناسی، شکل تغییر یافتهی نام اوستایی «اوپائیری سَئِنَه» به معنی «بر فراز آهن» است که نام ایرانی رشته کوههای غربی و جنوب غربی ایران بوده است که متاسفانه امروزه با نام یونانی «زاگرس» میشناسیم. [پایگاه پژوهشی آریابوم]
