سنگهای کیسه صفرا
سنگهای کیسه صفرا وقتی تشکیل می‌شوند که مایع ذخیره شده در کیسه صفرا تبدیل به شکل قطعاتی از مواد جامد (شبیه سنگ سخت شده) می‌گردد . در حالت طبیعی این مایع صفرا نامیده میشود و برای کمک به بدن جهت هضم چربی‌ها استفاده میشود . صفرا در کبد ساخته میشود و سپس در کیسه صفرا ذخیره میشود تا وقتی که بدن نیاز به هضم چربی‌ها پیدا کند ، در این زمان کیسه صفرا منقبض می‌گردد و صفرا را با فشار به درون لوله‌ای به نام مجرای مشترک صفراوی که صفرا را به روده کوچک حمل میکند ، می‌فرستد .
صفرا حاوی آب ، کلسترول ، چربی‌ها و نمک‌هاست و میتواند به شکل سنگ سخت گردد . نقش فیزیولوژیک اصلی کیسه صفرا و مجاری صفراوی آن است که صفرا را تغلیظ کرده و آن را در زمان مناسب وارد روده کنند . در روده اسیدهای صفراوی در هضم طبیعی چربی‌ها شرکت دارد . کلسترول (نوعی چربی خون) و انواعی از ترکیبات درونی و بیرونی دیگر که در صفرا وجود دارند از راه مدفوع دفع می‌شوند . در ضمن صفرا مایع مرکبی است که از سلول‌های کبدی ترشح میشود و وارد مجاری صفرای و کیسه میشود .
انواع سنگ کیسه صفرا و علائم آنها :
سنگهای کیسه‌های صفرا ساختمان‌هایی بلوری دارند . که به واسطه‌ی ساخت و متراکم شدن اجزای طبیعی یا غیرطبیعی صفرا تشکیل می‌شوند . نمک‌های صفراوی با چربی ترکیب می‌شوند و بیل روبین به صفرا و مدفوع رنگ زردی می‌دهد . اگر مایع صفرا حاوی میزان زیادی کلسترول ، نمک‌های صفراوی یا بیلی روبین باشد در شرایط خاصی کلسترولی سخت شده ساخته می‌شوند .
دانشمندان معتقدند که سنگهای کلسترولی وقتی تشکیل می‌شوند که صفرا حاوی میزان زیادی کلسترول ، میزان زیادی بیلی روبین یا نمک‌های صفراوی ناکافی است یا وقتی که کیسه صفرا به دلایل دیگر آن گونه که باید تخلیه نمی‌شود . حدود ۸۰ درصد سنگهای صفراوی را شامل می‌گردند . سنگهای رنگدانه‌ای سنگهای کوچک و تیره‌ای هستند که از بیلی روبین ساخته می‌شوند علت سنگهای رنگدانه‌ای روشن نیست .
این سنگها بیشتر در افرادی که دچار سیروز ، عفونت مجاری صفراوی و اختلالات خونی ارثی مانند کم خونی داسی شکل (که در آن بیلی روبین زیادی تشکیل می‌گردد) هستند تشکیل میشود . ۲۰ درصد از سنگهای صفراوی را تشکیل می‌دهند که مرکب از املاح کلسیم و به ویژه بیلی روبینات کلسیم هستند . سنگهای صفراوی می‌توانند به اندازه دانه شن کوچک یا به اندازه یک توپ گلف بزرگ باشند . کیسه صفرا میتواند فقط یک عدد سنگ بزرگ و یا صدها سنگ کوچک و یا به نسبه هر ترکیب دیگری را بسازد .
در بسیاری از افرادی که دچار سنگهای کیسه‌ی صفرا می‌شوند میزان کلسترول موجود در صفرا بیشتر از حدی است که بتواند به حالت محلول پایداری باقی بماند . یعنی در واقع صفرا از نظر کلسترول ، حالت فوق اشباع پیدا میکند و در نتیجه در صفرای فوق اشباع برخی بیماران ، کریستال‌های میکروسکوپی کلسترول تشکیل میشود . رسوب تدریجی کلسترول برروی یکدیگر منجر به پیدایش سنگهای صفراوی کلسترولی میکروسکوپی میشود .
از طرفی اختلالاتی که باعث کاهش حرکات کیسه‌ای صفرا می‌شوند ، (نظیرجراحی ، سوختگی‌ها ، بارداری ، قرص‌های ضد بارداری خوراکی) از جمله عوامل ایجاد سنگ صفرا هستند . غذاهای حاوی کالری اندک نیز به تشکیل سنگ کیسه صفرا کمک میکند . در طی سه ماهه‌ی سوم بارداری ، به علت تغییر در ترکیب ذخیره‌ی اسید صفراوی و ظرفیت حمل کلسترول صفرا ، اشباع کلسترول افزایش قابل توجهی پیدا میکند که این خود به تشکیل سنگ کیسه صفرا کمک میکند .
هم چنین دیده شده است که ۱۰ تا ۲۰ درصد افرادی که به کمک غذاهای بسیار کم کالری دچار کاهش وزن سریع شده‌اند ، گرفتار سنگ کیسه‌ی صفرا می‌شوند . امروز شواهد زیادی حاکی از ارتباط بین کلسترول غذایی و تشکیل سنگهای صفراوی در دست است . افزایش کلسترول در برنامه‌ی غذایی مبتلایان به سنگ صفراوی موجب ترشح بیشتر کلسترول در صفرا میشود و همین تغییرات به عنوان زمینه ساز تشکیل سنگهای صفراوی کلسترولی شناخته شده‌اند .
همان‌طور که گفته شد علاوه برسنگ‌های کلسترولی ، سنگهای رنگ دانه‌ای نیز نوع دیگری از سنگهای صفراوی‌اند که بخصوص در آسیایی‌ها شایع بوده و اغلب با عفونت سیستم صفراوی همراه‌اند . علاوه بر موارد یاد شده‌ی فوق ، داشتن یبوست ، صرف رژیم غذایی پُرچرب ، مصرف بیش از اندازه تخم‌مرغ ، و فقدان ورزش و فعالیت بدنی نیز در بسیاری از موارد میتواند به مرور باعث تشکیل سنگ صفراوی شود .
سنگهای صفراوی می‌توانند جریان طبیعی صفرا را (زمانی که در هریک از مجراهای حمل کننده صفرا از کبد به روده قرار می‌گیرند) مسدود کنند . این مجاری شامل : ۱ـ مجاری کبدی است که صفرا را از کبد خارج می‌کنند ؛ ۲ـ مجرای کیسه‌ای که صفرا را به کیسه صفرا می‌برد و از خارج میکند (شبیه یک کوچه بن بست که ورود و خروج یک مسیر است) ؛ ۳ـ مجرای مشترک صفراوی که صفرا را از مجرای کیسه‌ای و مجاری کبدی به روده کوچک می‌برد (شبیه یک سه راهی که در آن دو راه به یک راه بزرگ‌تر ختم می‌شوند) .
صفرایی که در این مجاری گیر بیفتد میتواند باعث التهاب در کیسه صفرا ، مجاری یا ندرتاً در کبد شود . سایر مجاری که به مجرای صفراوی مشترک باز می‌شوند شامل مجرای لوزالمعده‌ای است که آنزیمهای هضم کننده را از لوزالمعده خارج می‌نماید . اگر سنگ کیسه صفرا ورودی این مجرا را مسدود نماید ، آنزیمهای هضم کننده در لوزالمعده‌گیر می‌افتند و باعث التهاب فوق‌العاده دردناکی به نام پانکراتییت سنگ صفرایی می‌شوند اگر هر یک از این مجاری به مدت زمان قابل توجهی مسدود گردند ، ممکن است آسیب شدید و احتمالاً کشنده یا عفونت در کیسه صفرا ، کبد یا لوزالمعده اتفاق بیافتد .
علائم هشدار دهنده مشکلات جدی شامل : تب ، یرقان ، درد مداوم و . درد شکم . که در ناحیه راست و بالای شکم احساس میشود . درد در اغلب موارد به دنبال صرف غذای چرب بوجود آمده و منجر به تهوع و استفراغ میشود . در صورت غفونت سنگها منجر به التهاب کیسه صفرا (کله سیستیت) می‌شوند . سنگ کیسه صفرا غالباً نامشخص و مخفی است و مدت‌ها بدون آن که علامت مهمی از خود نشان دهد یا مزاحمتی فراهم آورد ، باقی می‌ماند .
عوامل مستعد کننده‌ی ایجاد سنگهای صفراوی کلسترولی :
۱ـ جاقی ، که باعث افزایش ترشح کلسترول در صفرا میشود ؛
۲ـ کاهش وزن سریع ؛
۳ـ هورمون‌های جنسی زنانه : هورمون استروژن ، داروهای حاوی استروژن و قرص‌های ضدبارداری خوراکی ،
۴ـ بیماری‌های روده‌ی کوچک و یا برداشتن آن در طی عمل جراحی ؛
۵ـ افزایش سن ؛
۶ـ کاهش تحریک کیسه‌ی صفرا به دنبال تغذیه وریدی طولانی مدت ، روزه گرفتن ، بارداری و … ؛
۷ـ درمان با کلوفیبرات ؛
۸ـ کاهش ترشح اسید صفراوی به دنبال سیروز صفراوی اولیه ؛
۹ـ رژیم غذایی پرچرب ؛
۱۰ـ آسیب طناب نخاعی .
عوامل مؤثر در ایجاد سنگهای رنگدانه‌ای عبارت‌اند از :
۱ـ ژنتیک ۲ـ سیروز الکلی ۳ـ سن بالا ۴ـ عفونت مزمن سیستم صفراوی یا عفونت انگلی
دیگر عوامل ایجاد کننده‌ی سنگهای صفراوی :
۱ـ چاقی : چاقی یک عامل خطر عمده برای سنگ صفراوی بخصوص در خانم‌هاست . یک مطالعه بزرگ بالینی نشان داد که حتی اضافه وزن متوسط خطر تشکیل سنگهای صفراوی را افزایش می‌دهد . محتمل‌ترین علت این است که چاقی تمایل دارد میزان نمک‌های صفراوی را در صفرا کاهش دهد و در نتیجه کلسترول بیشتری باقی بماند . چاقی تخلیه کیسه صفرا را نیز کاهش می‌دهد .
۲ـ هورمون استروژن : به نظر می‌رسد استروژن اضافی در حاملگی ، درمان جایگزین هورمونی یا داروهای جلوگیری از بارداری ، سطح کلسترول را در صفرا افزایش و حرکت کیسه صفرا را کاهش می‌دهند .
۳ـ نژاد : بومیان آمریکا استعداد ژنتیکی برای ترشح میزان زیادی کلسترول در صفرا را دارند . در حقیقت این افراد میزان بالاتری از سنگهای صفراوی در آمریکا را تشکیل می‌دهند .
۴ـ جنسیت : زنان ۲۰ تا ۶۰ ساله دو برابر مردان احتمال تشکیل سنگ صفراوی دارند .
۵ـ سن : افراد بالاتر از ۶۰ سال احتمال بیشتری برای تشکیل سنگ صفراوی نسبت به افراد جوان‌تر دارند .
۶ـ داروهای پایین آورنده سطح کلسترول : داروهایی که سطح کلسترول را در خون کاهش می‌دهند در حقیقت میزان کلسترول تشکیل شده در صفرا را افزایش می‌دهند . این تغییر میتواند خطر سنگ صفراوی را افزایش دهد .
۷ـ دیابت : افرادی که دچار دیابت هستند عموماً دارای سطوح بالا از اسیدهای چرب به نام تری‌گلیسرید هستند . این اسیدهای چرب خطر سنگ صفرا را افزایش می‌دهند .
۸ـ کاهش وزن سریع : از آن‌جا که بدن چربی را طی کاهش وزن سریع متابولیزه میکند ، این مسئله باعث میشود که کبد کلسترول اضافی را به درون صفرا ترشح نماید که میتواند باعث ایجاد سنگ صفراوی شود .
۹ـ روزه داری : روزه داری حرکات کیسه صفرا را کاهش می‌دهد و باعث تغلیظ زیاده از حد صفرا و کلسترول میشود که میتواند منجر به تشکیل سنگ صفراوی گردد .
افراد در معرض خطر سنگهای صفراوی :
۱ـ زنان ۲ـ افراد بالای ۶۰ سال ۳ـ بومیان آمریکا ۴ـ آمریکاییان مکزیکی تبار ۵ـ مردان و زنان دارای اضافه وزن ۶ـ افرادی که به سرعت یا به میزان زیادی وزن کم می‌کنند . ۷ـ زنان حامله ، زنانی که درمان جایگزین هورمونی دریافت می‌نمایند و زنانی که از قرص‌های جلوگیری از بارداری استفاده می‌کنند .
نشانه‌های سنگ صفراوی :
نشانه‌های سنگ صفراوی غالباً حمله سنگ صفراوی نامیده می‌شوند چرا که غالباً ناگهانی اتفاق می‌افتند حمله سنگ صفراوی اغلب به دنبال یک غذای چرب اتفاق می‌افتد و میتواند در شب اتفاق بیفتد . یک حمله معمول میتواند باعث موارد زیر شود : ۱ـ درد ثابت در ناحیه بالایی شکم که به سرعت افزایش می‌یابد و از ۳۰ دقیقه تا چند ساعت طول می‌کشد . ۲ـ دردی ما بین دو کتف ۳ـ درد زیرکتف راست ۴ـ تهوع و استفراغ ۵ـ نفخ شکم ۶ـ عدم تحمل غذاهای چرب (به صورت عود کننده) ۷ـ قولنج افرادی که دارای این نشانه‌ها هستند . باید فوراً به پزشک مراجعه کنند . بسیاری از افراد دارای سنگ صفراوی نشانه‌ای ندارند . به این بیماران بی‌علامت گفته میشود و این سنگها ، سنگهای خاموش نامیده می‌شوند . این سنگها تداخلی با عملکرد کیسه صفرا ، کبد یا لوزالمعده ندارند و نیازی به درمان ندارند .
تشخیص سنگهای صفراوی :
بسیاری از سنگهای صفراوی به خصوص سنگهای خاموش تصادفی در حین انجام آزمایش برای یک مشکل دیگر ، کشف می‌شوند . اما زمانی که گمان می‌رود که عامل ایجاد نشانه‌ها ، سنگ صفراوی است پزشک احتمالاً سونوگرافی انجام می‌دهد . سونوگرافی از امواج صوتی برای ایجاد تصویر اعضاء استفاده میکند . امواج صوتی از طریق یک وسیله دسته‌دار که تکنسین روی شکم می‌خزاند به کیسه صفرا می‌رسند . امواج صوتی از کیسه صفرا ، کبد و سایر ارگان‌های مانند رحم باردار باز می‌گردند و پژواک آنها پیام‌های الکتریکی ایجاد میکند که می‌توانند تصویر عضو را در یک نمایشگر ویدئویی ایجاد کنند . اگر سنگ وجود داشته باشد ، امواج صوتی با آن نیز برخورد کرده و باز می‌گردند و محل آنان نشان داده میشود سونوگرافی حساس‌ترین و اختصاصی‌ترین آزمایش برای سنگهای صفراوی است . سایر آزمایشات نیز می‌توانند استفاده شوند .
سی‌تی اسکن (CT) میتواند سنگهای صفراوی یا عوارض آنها را نشان دهد. ام آر آی (MRI) میتواند مجاری صفراوی مسدود را نشان دهد . کوله سنتی گرافی . برای تشخیص انقباض غیرطبیعی کیسه صفرا یا انسداد استفاده میشود . یک ماده رادیواکتیو به بیمار تزریق میشود که در کیسه صفرایی که بعداً تحریک به انقباض میشود جذب می‌گردد . آزمایشات خونی : برای مشاهده علائم عفونت ، انسداد ، پانکراتیت یا زردی استفاده می‌شوند . نشانه‌های سنگهای صفراوی شبیه حمله قلبی ، آپاندیست ، زخم‌ها ، سندرم روده تحریک پذیر ، فتق نافی ، پانکراتیت و هپاتیت هستند . بنابراین تشخیص صحیح بسیار اهمیت دارد .
درمان سنگهای صفراوی :
درمان جراحی :
بیشترین راه درمان سنگهای صفراوی علامت‌دار جراحی است . (سنگهای صفراوی بدون علامت معمولاً نیازی به درمان ندارند.) به این نوع جراحی کوله سیستکتومی گفته میشود . بیشترین جراحی کوله سیستکتومی لاپاراسکوپی نامیده میشود . در این جراحی جراح چند برش کوچک برروی شکم می‌دهد و وسیله جراحی را داخل میکند و یک دوربین ویدئویی بسیار کوچک درون شکم قرار داده میشود که یک نمای بسته از اندام‌ها و بافت‌ها را به جراح می‌دهد .
جراح در حالی که به نمایشگر نگاه میکند از این وسایل برای جدا کردن دقیق کیسه صفرا از کبد ، مجاری و سایر ساختمان‌ها استفاده میکند . سپس مجرای کیسه‌ای بریده میشود و کیسه صفرا از طریق یکی از برش‌های کوچک بیرون آورده میشود . از آن‌جا که ماهیچه‌های شکمی در حین جراحی لاپاراسکویی بریده نمی‌شوند ، بیماران درد و عوارض کم‌تری نسبت به جراحی با استفاده از برش بزرگ از طریق شکم دارند بهبودی معمولاً یک شبه در بیمارستان حاصل میشود و با چند روز محدودیت کار و فعالیت در خانه ادامه می‌یابد .
اگر جراح مانعی را در حین روش لاپاراسکوپی مانند عفونت محل یا جای زخم باقی مانده از سایر جراحی‌ها را بیابد ، گروه جراحی ممکن است تصمیم به تغییر روش و تبدیل آن به جراحی باز بگیرند . در برخی موارد این‌گونه موانع پیش از جراحی شناسایی شده‌اند و جراحی باز برنامه‌ریزی میشود . به این نوع جراحی ، جراحی باز گفته میشود چرا که در آن جراح یک برش ۱۲ الی ۲۰ سانتی‌متری در شکم می‌زند تا کیسه صفرا را بردارد . این یک جراحی بزرگ محسوب میشود و ممکن است نیاز به ۲ الی ۷ روز بستری در بیمارستان و چند هفته استراحت در منزل برای بهبودی داشته باشد . در حدود ۵ درصد جراحی‌های کیسه صفرا نیاز به جراحی باز می‌باشد .
بیشترین عارضه جراحی کیسه صفرا آسیب به مجاری صفراوی است . یا مجرای صفراوی مشترک آسیب دیده ممکن است باعث نشت صفرا و عفونت بالقوه خطرناک و دردناکی بشود . آسیب بزرگ خطرناک‌تر است و نیاز به جراحی اضافی دارد . اگر سنگهای در مجاری صفراوی باشند ، پزشک (معمولاً یک متخصص گوارش) ممکن است از آی آر سی‌پی (ERCP) برای تعیین محل سنگها برداشتن آنها پیش از جراحی یا در حین آن استفاده نماید . در ای آرسی پی ، بیمار یک آندوسکوپ را ( که لوله‌ای انعطاف پذیر ، دراز و چراغ دار است و به یک کامپیوتر و نمایشگر تلویزیونی متصل است) فرو می‌دهد .
پزشک آندوسکوپ را به معده و سپس به درون روده هدایت میکند . سپس ماده رنگی خاصی را تزریق می‌نماید که به طور موقت مجاری دستگاه صفراوی را رنگی می‌نماید . سپس مجرای صفراوی مبتلا تعیین محل میشود و از وسیله‌ای روی اندوسکوپ برای قطع مجرا استفاده میشود . سنگ در یک سبد کوچک گیر انداخته شده و به وسیله اندوسکوپ بیرون آورده میشود گاهی ، در فردی که جراحی برداشت کیسه صفرا شده است ، چند روز ، چند هفته چند ماه یا حتی سال‌ها پس از جراحی ، سنگی در مجاری صفراوی تشخیص داده میشود . معمولاً ای آر سی پی دو مرحله‌ای برای برداشت این سنگ موفق عمل میکند .
درمان غیر جراحی :
درمان غیر جراحی در موقعیت‌های خاصی (مثلاً زمانی که بیمار مشکل پزشکی خاصی که نیاز به پیش گیری از جراحی داشته باشد) استفاده میشود و فقط برای سنگهای کلسترولی به کار می‌رود . بعد از درمان غیرجراحی معمولاً سنگها عود می‌کنند .
درمان خوراکی از بین برنده سنگ :
داروهایی از اسیدهای صفراوی ساخته شده‌اند که برای از بین بردن سنگها استفاده می‌شوند . داروی یورسودیول و چنودیول برای سنگهای کلسترولی کوچک بهتر عمل می‌کنند . ممکن است درمان ماه‌ها تا سال‌ها برای از بین بردن تمامی سنگها ضرورت پیدا کند . هر دو دارو باعث اسهال خفیف می‌شوند و چنودیول میتواند موقتاً سطح کلسترول خون و آنزیمهای کبدی را افزایش دهد .
درمان تماسی از بین برنده سنگ :
این روش تجربی شامل تزریق مستقیم دارو به داخل کیسه صفرا برای از بین بردن سنگ است . داروی متیل تروبوتیل اتر میتواند برخی سنگها را در عرض یک تا ۳ روز از بین ببرد اما این دارو باید بسیار به دقت استفاده شود چرا که یک داروی بی‌هوشی دهنده قابل اشتعال است و میتواند سمی باشد . این روش در بیماران دارای سنگهای کلسترولی علامت‌دار کلسیفیه نشده تجربه شده است .
آیا آدم‌ها به کیسه صفرای خود نیازی ندارند ؟
خوشبختانه کیسه صفرا عضوی است که افراد می‌توانند بدون آن زندگی کنند . از دست دادن آن حتی نیازی به تغییر دادن رژیم غذایی ندارد . وقتی که کیسه صفرا برداشته میشود ، صفرا از طریق مجاری کبدی به خارج از کبد و به درون مجرای صفراوی مشترک جریان می‌یابد و به جای ذخیره شدن در کیسه صفرا مستقیماً به داخل روده کوچک می‌رود . به هر حال از آن‌جا که صفرا در کیسه صفرا ذخیره نمی‌شود به دفعات بیشتری به درون روده کوچک جریان می‌یابد و منجر به ایجاد اسهال در حدود ۱ درصد افراد می‌گردد .
برای کم کردن خطر ابتلای به سنگ صفراوی نکات زیر را رعایت کنید :
۱ـ از خوردن غذاهای چرب و حاوی کلسترول زیاد بپرهیزید ؛ ۲ـ وزن ایده‌آل داشته باشید ، چاقی مضر است ؛ ۳ـ تحرک کافی داشته باشید ؛ ۴ـ حتی الامکان از روش‌های جلوگیری از بارداری به غیر از قرص خوراکی استفاده کنید (با نظر پرشک) ؛ ۵ـ سبزیجات و میوه‌جان بیشتری میل کنید ؛ ۶ـ از استعمال الکل و دخانیات پرهیز کنید ؛ ۷ـ بیش از دو بار حاملگی ممنوع .
منابع :
۱ـ ماهنامه آفتاب ، ۷ مهرماه ۱۳۸۷ . ۲ـ اصول تغذیه و مواد غذایی ـ ناشر : دانشگاه تهران . ۳ـ منبع : ماهنامه دنیای تغذیه شماره ۷ .
:بای:
سنگهای کیسه صفرا وقتی تشکیل می‌شوند که مایع ذخیره شده در کیسه صفرا تبدیل به شکل قطعاتی از مواد جامد (شبیه سنگ سخت شده) می‌گردد . در حالت طبیعی این مایع صفرا نامیده میشود و برای کمک به بدن جهت هضم چربی‌ها استفاده میشود . صفرا در کبد ساخته میشود و سپس در کیسه صفرا ذخیره میشود تا وقتی که بدن نیاز به هضم چربی‌ها پیدا کند ، در این زمان کیسه صفرا منقبض می‌گردد و صفرا را با فشار به درون لوله‌ای به نام مجرای مشترک صفراوی که صفرا را به روده کوچک حمل میکند ، می‌فرستد .
صفرا حاوی آب ، کلسترول ، چربی‌ها و نمک‌هاست و میتواند به شکل سنگ سخت گردد . نقش فیزیولوژیک اصلی کیسه صفرا و مجاری صفراوی آن است که صفرا را تغلیظ کرده و آن را در زمان مناسب وارد روده کنند . در روده اسیدهای صفراوی در هضم طبیعی چربی‌ها شرکت دارد . کلسترول (نوعی چربی خون) و انواعی از ترکیبات درونی و بیرونی دیگر که در صفرا وجود دارند از راه مدفوع دفع می‌شوند . در ضمن صفرا مایع مرکبی است که از سلول‌های کبدی ترشح میشود و وارد مجاری صفرای و کیسه میشود .
انواع سنگ کیسه صفرا و علائم آنها :
سنگهای کیسه‌های صفرا ساختمان‌هایی بلوری دارند . که به واسطه‌ی ساخت و متراکم شدن اجزای طبیعی یا غیرطبیعی صفرا تشکیل می‌شوند . نمک‌های صفراوی با چربی ترکیب می‌شوند و بیل روبین به صفرا و مدفوع رنگ زردی می‌دهد . اگر مایع صفرا حاوی میزان زیادی کلسترول ، نمک‌های صفراوی یا بیلی روبین باشد در شرایط خاصی کلسترولی سخت شده ساخته می‌شوند .
دانشمندان معتقدند که سنگهای کلسترولی وقتی تشکیل می‌شوند که صفرا حاوی میزان زیادی کلسترول ، میزان زیادی بیلی روبین یا نمک‌های صفراوی ناکافی است یا وقتی که کیسه صفرا به دلایل دیگر آن گونه که باید تخلیه نمی‌شود . حدود ۸۰ درصد سنگهای صفراوی را شامل می‌گردند . سنگهای رنگدانه‌ای سنگهای کوچک و تیره‌ای هستند که از بیلی روبین ساخته می‌شوند علت سنگهای رنگدانه‌ای روشن نیست .
این سنگها بیشتر در افرادی که دچار سیروز ، عفونت مجاری صفراوی و اختلالات خونی ارثی مانند کم خونی داسی شکل (که در آن بیلی روبین زیادی تشکیل می‌گردد) هستند تشکیل میشود . ۲۰ درصد از سنگهای صفراوی را تشکیل می‌دهند که مرکب از املاح کلسیم و به ویژه بیلی روبینات کلسیم هستند . سنگهای صفراوی می‌توانند به اندازه دانه شن کوچک یا به اندازه یک توپ گلف بزرگ باشند . کیسه صفرا میتواند فقط یک عدد سنگ بزرگ و یا صدها سنگ کوچک و یا به نسبه هر ترکیب دیگری را بسازد .
در بسیاری از افرادی که دچار سنگهای کیسه‌ی صفرا می‌شوند میزان کلسترول موجود در صفرا بیشتر از حدی است که بتواند به حالت محلول پایداری باقی بماند . یعنی در واقع صفرا از نظر کلسترول ، حالت فوق اشباع پیدا میکند و در نتیجه در صفرای فوق اشباع برخی بیماران ، کریستال‌های میکروسکوپی کلسترول تشکیل میشود . رسوب تدریجی کلسترول برروی یکدیگر منجر به پیدایش سنگهای صفراوی کلسترولی میکروسکوپی میشود .
از طرفی اختلالاتی که باعث کاهش حرکات کیسه‌ای صفرا می‌شوند ، (نظیرجراحی ، سوختگی‌ها ، بارداری ، قرص‌های ضد بارداری خوراکی) از جمله عوامل ایجاد سنگ صفرا هستند . غذاهای حاوی کالری اندک نیز به تشکیل سنگ کیسه صفرا کمک میکند . در طی سه ماهه‌ی سوم بارداری ، به علت تغییر در ترکیب ذخیره‌ی اسید صفراوی و ظرفیت حمل کلسترول صفرا ، اشباع کلسترول افزایش قابل توجهی پیدا میکند که این خود به تشکیل سنگ کیسه صفرا کمک میکند .
هم چنین دیده شده است که ۱۰ تا ۲۰ درصد افرادی که به کمک غذاهای بسیار کم کالری دچار کاهش وزن سریع شده‌اند ، گرفتار سنگ کیسه‌ی صفرا می‌شوند . امروز شواهد زیادی حاکی از ارتباط بین کلسترول غذایی و تشکیل سنگهای صفراوی در دست است . افزایش کلسترول در برنامه‌ی غذایی مبتلایان به سنگ صفراوی موجب ترشح بیشتر کلسترول در صفرا میشود و همین تغییرات به عنوان زمینه ساز تشکیل سنگهای صفراوی کلسترولی شناخته شده‌اند .
همان‌طور که گفته شد علاوه برسنگ‌های کلسترولی ، سنگهای رنگ دانه‌ای نیز نوع دیگری از سنگهای صفراوی‌اند که بخصوص در آسیایی‌ها شایع بوده و اغلب با عفونت سیستم صفراوی همراه‌اند . علاوه بر موارد یاد شده‌ی فوق ، داشتن یبوست ، صرف رژیم غذایی پُرچرب ، مصرف بیش از اندازه تخم‌مرغ ، و فقدان ورزش و فعالیت بدنی نیز در بسیاری از موارد میتواند به مرور باعث تشکیل سنگ صفراوی شود .
سنگهای صفراوی می‌توانند جریان طبیعی صفرا را (زمانی که در هریک از مجراهای حمل کننده صفرا از کبد به روده قرار می‌گیرند) مسدود کنند . این مجاری شامل : ۱ـ مجاری کبدی است که صفرا را از کبد خارج می‌کنند ؛ ۲ـ مجرای کیسه‌ای که صفرا را به کیسه صفرا می‌برد و از خارج میکند (شبیه یک کوچه بن بست که ورود و خروج یک مسیر است) ؛ ۳ـ مجرای مشترک صفراوی که صفرا را از مجرای کیسه‌ای و مجاری کبدی به روده کوچک می‌برد (شبیه یک سه راهی که در آن دو راه به یک راه بزرگ‌تر ختم می‌شوند) .
صفرایی که در این مجاری گیر بیفتد میتواند باعث التهاب در کیسه صفرا ، مجاری یا ندرتاً در کبد شود . سایر مجاری که به مجرای صفراوی مشترک باز می‌شوند شامل مجرای لوزالمعده‌ای است که آنزیمهای هضم کننده را از لوزالمعده خارج می‌نماید . اگر سنگ کیسه صفرا ورودی این مجرا را مسدود نماید ، آنزیمهای هضم کننده در لوزالمعده‌گیر می‌افتند و باعث التهاب فوق‌العاده دردناکی به نام پانکراتییت سنگ صفرایی می‌شوند اگر هر یک از این مجاری به مدت زمان قابل توجهی مسدود گردند ، ممکن است آسیب شدید و احتمالاً کشنده یا عفونت در کیسه صفرا ، کبد یا لوزالمعده اتفاق بیافتد .
علائم هشدار دهنده مشکلات جدی شامل : تب ، یرقان ، درد مداوم و . درد شکم . که در ناحیه راست و بالای شکم احساس میشود . درد در اغلب موارد به دنبال صرف غذای چرب بوجود آمده و منجر به تهوع و استفراغ میشود . در صورت غفونت سنگها منجر به التهاب کیسه صفرا (کله سیستیت) می‌شوند . سنگ کیسه صفرا غالباً نامشخص و مخفی است و مدت‌ها بدون آن که علامت مهمی از خود نشان دهد یا مزاحمتی فراهم آورد ، باقی می‌ماند .
عوامل مستعد کننده‌ی ایجاد سنگهای صفراوی کلسترولی : ۱ـ جاقی ، که باعث افزایش ترشح کلسترول در صفرا میشود ؛
۲ـ کاهش وزن سریع ؛
۳ـ هورمون‌های جنسی زنانه : هورمون استروژن ، داروهای حاوی استروژن و قرص‌های ضدبارداری خوراکی ،
۴ـ بیماری‌های روده‌ی کوچک و یا برداشتن آن در طی عمل جراحی ؛
۵ـ افزایش سن ؛
۶ـ کاهش تحریک کیسه‌ی صفرا به دنبال تغذیه وریدی طولانی مدت ، روزه گرفتن ، بارداری و … ؛
۷ـ درمان با کلوفیبرات ؛
۸ـ کاهش ترشح اسید صفراوی به دنبال سیروز صفراوی اولیه ؛
۹ـ رژیم غذایی پرچرب ؛
۱۰ـ آسیب طناب نخاعی .
عوامل مؤثر در ایجاد سنگهای رنگدانه‌ای عبارت‌اند از :
۱ـ ژنتیک ۲ـ سیروز الکلی ۳ـ سن بالا ۴ـ عفونت مزمن سیستم صفراوی یا عفونت انگلی
دیگر عوامل ایجاد کننده‌ی سنگهای صفراوی :
۱ـ چاقی : چاقی یک عامل خطر عمده برای سنگ صفراوی بخصوص در خانم‌هاست . یک مطالعه بزرگ بالینی نشان داد که حتی اضافه وزن متوسط خطر تشکیل سنگهای صفراوی را افزایش می‌دهد . محتمل‌ترین علت این است که چاقی تمایل دارد میزان نمک‌های صفراوی را در صفرا کاهش دهد و در نتیجه کلسترول بیشتری باقی بماند . چاقی تخلیه کیسه صفرا را نیز کاهش می‌دهد .
۲ـ هورمون استروژن : به نظر می‌رسد استروژن اضافی در حاملگی ، درمان جایگزین هورمونی یا داروهای جلوگیری از بارداری ، سطح کلسترول را در صفرا افزایش و حرکت کیسه صفرا را کاهش می‌دهند .
۳ـ نژاد : بومیان آمریکا استعداد ژنتیکی برای ترشح میزان زیادی کلسترول در صفرا را دارند . در حقیقت این افراد میزان بالاتری از سنگهای صفراوی در آمریکا را تشکیل می‌دهند .
۴ـ جنسیت : زنان ۲۰ تا ۶۰ ساله دو برابر مردان احتمال تشکیل سنگ صفراوی دارند .
۵ـ سن : افراد بالاتر از ۶۰ سال احتمال بیشتری برای تشکیل سنگ صفراوی نسبت به افراد جوان‌تر دارند .
۶ـ داروهای پایین آورنده سطح کلسترول : داروهایی که سطح کلسترول را در خون کاهش می‌دهند در حقیقت میزان کلسترول تشکیل شده در صفرا را افزایش می‌دهند . این تغییر میتواند خطر سنگ صفراوی را افزایش دهد .
۷ـ دیابت : افرادی که دچار دیابت هستند عموماً دارای سطوح بالا از اسیدهای چرب به نام تری‌گلیسرید هستند . این اسیدهای چرب خطر سنگ صفرا را افزایش می‌دهند .
۸ـ کاهش وزن سریع : از آن‌جا که بدن چربی را طی کاهش وزن سریع متابولیزه میکند ، این مسئله باعث میشود که کبد کلسترول اضافی را به درون صفرا ترشح نماید که میتواند باعث ایجاد سنگ صفراوی شود .
۹ـ روزه داری : روزه داری حرکات کیسه صفرا را کاهش می‌دهد و باعث تغلیظ زیاده از حد صفرا و کلسترول میشود که میتواند منجر به تشکیل سنگ صفراوی گردد .
افراد در معرض خطر سنگهای صفراوی :
۱ـ زنان ۲ـ افراد بالای ۶۰ سال ۳ـ بومیان آمریکا ۴ـ آمریکاییان مکزیکی تبار ۵ـ مردان و زنان دارای اضافه وزن ۶ـ افرادی که به سرعت یا به میزان زیادی وزن کم می‌کنند . ۷ـ زنان حامله ، زنانی که درمان جایگزین هورمونی دریافت می‌نمایند و زنانی که از قرص‌های جلوگیری از بارداری استفاده می‌کنند .
نشانه‌های سنگ صفراوی :
نشانه‌های سنگ صفراوی غالباً حمله سنگ صفراوی نامیده می‌شوند چرا که غالباً ناگهانی اتفاق می‌افتند حمله سنگ صفراوی اغلب به دنبال یک غذای چرب اتفاق می‌افتد و میتواند در شب اتفاق بیفتد . یک حمله معمول میتواند باعث موارد زیر شود : ۱ـ درد ثابت در ناحیه بالایی شکم که به سرعت افزایش می‌یابد و از ۳۰ دقیقه تا چند ساعت طول می‌کشد . ۲ـ دردی ما بین دو کتف ۳ـ درد زیرکتف راست ۴ـ تهوع و استفراغ ۵ـ نفخ شکم ۶ـ عدم تحمل غذاهای چرب (به صورت عود کننده) ۷ـ قولنج افرادی که دارای این نشانه‌ها هستند . باید فوراً به پزشک مراجعه کنند . بسیاری از افراد دارای سنگ صفراوی نشانه‌ای ندارند . به این بیماران بی‌علامت گفته میشود و این سنگها ، سنگهای خاموش نامیده می‌شوند . این سنگها تداخلی با عملکرد کیسه صفرا ، کبد یا لوزالمعده ندارند و نیازی به درمان ندارند .
تشخیص سنگهای صفراوی :
بسیاری از سنگهای صفراوی به خصوص سنگهای خاموش تصادفی در حین انجام آزمایش برای یک مشکل دیگر ، کشف می‌شوند . اما زمانی که گمان می‌رود که عامل ایجاد نشانه‌ها ، سنگ صفراوی است پزشک احتمالاً سونوگرافی انجام می‌دهد . سونوگرافی از امواج صوتی برای ایجاد تصویر اعضاء استفاده میکند . امواج صوتی از طریق یک وسیله دسته‌دار که تکنسین روی شکم می‌خزاند به کیسه صفرا می‌رسند . امواج صوتی از کیسه صفرا ، کبد و سایر ارگان‌های مانند رحم باردار باز می‌گردند و پژواک آنها پیام‌های الکتریکی ایجاد میکند که می‌توانند تصویر عضو را در یک نمایشگر ویدئویی ایجاد کنند . اگر سنگ وجود داشته باشد ، امواج صوتی با آن نیز برخورد کرده و باز می‌گردند و محل آنان نشان داده میشود سونوگرافی حساس‌ترین و اختصاصی‌ترین آزمایش برای سنگهای صفراوی است . سایر آزمایشات نیز می‌توانند استفاده شوند .
سی‌تی اسکن (CT) میتواند سنگهای صفراوی یا عوارض آنها را نشان دهد. ام آر آی (MRI) میتواند مجاری صفراوی مسدود را نشان دهد . کوله سنتی گرافی . برای تشخیص انقباض غیرطبیعی کیسه صفرا یا انسداد استفاده میشود . یک ماده رادیواکتیو به بیمار تزریق میشود که در کیسه صفرایی که بعداً تحریک به انقباض میشود جذب می‌گردد . آزمایشات خونی : برای مشاهده علائم عفونت ، انسداد ، پانکراتیت یا زردی استفاده می‌شوند . نشانه‌های سنگهای صفراوی شبیه حمله قلبی ، آپاندیست ، زخم‌ها ، سندرم روده تحریک پذیر ، فتق نافی ، پانکراتیت و هپاتیت هستند . بنابراین تشخیص صحیح بسیار اهمیت دارد .
درمان سنگهای صفراوی :
درمان جراحی :
بیشترین راه درمان سنگهای صفراوی علامت‌دار جراحی است . (سنگهای صفراوی بدون علامت معمولاً نیازی به درمان ندارند.) به این نوع جراحی کوله سیستکتومی گفته میشود . بیشترین جراحی کوله سیستکتومی لاپاراسکوپی نامیده میشود . در این جراحی جراح چند برش کوچک برروی شکم می‌دهد و وسیله جراحی را داخل میکند و یک دوربین ویدئویی بسیار کوچک درون شکم قرار داده میشود که یک نمای بسته از اندام‌ها و بافت‌ها را به جراح می‌دهد .
جراح در حالی که به نمایشگر نگاه میکند از این وسایل برای جدا کردن دقیق کیسه صفرا از کبد ، مجاری و سایر ساختمان‌ها استفاده میکند . سپس مجرای کیسه‌ای بریده میشود و کیسه صفرا از طریق یکی از برش‌های کوچک بیرون آورده میشود . از آن‌جا که ماهیچه‌های شکمی در حین جراحی لاپاراسکویی بریده نمی‌شوند ، بیماران درد و عوارض کم‌تری نسبت به جراحی با استفاده از برش بزرگ از طریق شکم دارند بهبودی معمولاً یک شبه در بیمارستان حاصل میشود و با چند روز محدودیت کار و فعالیت در خانه ادامه می‌یابد .
اگر جراح مانعی را در حین روش لاپاراسکوپی مانند عفونت محل یا جای زخم باقی مانده از سایر جراحی‌ها را بیابد ، گروه جراحی ممکن است تصمیم به تغییر روش و تبدیل آن به جراحی باز بگیرند . در برخی موارد این‌گونه موانع پیش از جراحی شناسایی شده‌اند و جراحی باز برنامه‌ریزی میشود . به این نوع جراحی ، جراحی باز گفته میشود چرا که در آن جراح یک برش ۱۲ الی ۲۰ سانتی‌متری در شکم می‌زند تا کیسه صفرا را بردارد . این یک جراحی بزرگ محسوب میشود و ممکن است نیاز به ۲ الی ۷ روز بستری در بیمارستان و چند هفته استراحت در منزل برای بهبودی داشته باشد . در حدود ۵ درصد جراحی‌های کیسه صفرا نیاز به جراحی باز می‌باشد .
بیشترین عارضه جراحی کیسه صفرا آسیب به مجاری صفراوی است . یا مجرای صفراوی مشترک آسیب دیده ممکن است باعث نشت صفرا و عفونت بالقوه خطرناک و دردناکی بشود . آسیب بزرگ خطرناک‌تر است و نیاز به جراحی اضافی دارد . اگر سنگهای در مجاری صفراوی باشند ، پزشک (معمولاً یک متخصص گوارش) ممکن است از آی آر سی‌پی (ERCP) برای تعیین محل سنگها برداشتن آنها پیش از جراحی یا در حین آن استفاده نماید . در ای آرسی پی ، بیمار یک آندوسکوپ را ( که لوله‌ای انعطاف پذیر ، دراز و چراغ دار است و به یک کامپیوتر و نمایشگر تلویزیونی متصل است) فرو می‌دهد .
پزشک آندوسکوپ را به معده و سپس به درون روده هدایت میکند . سپس ماده رنگی خاصی را تزریق می‌نماید که به طور موقت مجاری دستگاه صفراوی را رنگی می‌نماید . سپس مجرای صفراوی مبتلا تعیین محل میشود و از وسیله‌ای روی اندوسکوپ برای قطع مجرا استفاده میشود . سنگ در یک سبد کوچک گیر انداخته شده و به وسیله اندوسکوپ بیرون آورده میشود گاهی ، در فردی که جراحی برداشت کیسه صفرا شده است ، چند روز ، چند هفته چند ماه یا حتی سال‌ها پس از جراحی ، سنگی در مجاری صفراوی تشخیص داده میشود . معمولاً ای آر سی پی دو مرحله‌ای برای برداشت این سنگ موفق عمل میکند .
درمان غیر جراحی :
درمان غیر جراحی در موقعیت‌های خاصی (مثلاً زمانی که بیمار مشکل پزشکی خاصی که نیاز به پیش گیری از جراحی داشته باشد) استفاده میشود و فقط برای سنگهای کلسترولی به کار می‌رود . بعد از درمان غیرجراحی معمولاً سنگها عود می‌کنند .
درمان خوراکی از بین برنده سنگ :
داروهایی از اسیدهای صفراوی ساخته شده‌اند که برای از بین بردن سنگها استفاده می‌شوند . داروی یورسودیول و چنودیول برای سنگهای کلسترولی کوچک بهتر عمل می‌کنند . ممکن است درمان ماه‌ها تا سال‌ها برای از بین بردن تمامی سنگها ضرورت پیدا کند . هر دو دارو باعث اسهال خفیف می‌شوند و چنودیول میتواند موقتاً سطح کلسترول خون و آنزیمهای کبدی را افزایش دهد .
درمان تماسی از بین برنده سنگ :
این روش تجربی شامل تزریق مستقیم دارو به داخل کیسه صفرا برای از بین بردن سنگ است . داروی متیل تروبوتیل اتر میتواند برخی سنگها را در عرض یک تا ۳ روز از بین ببرد اما این دارو باید بسیار به دقت استفاده شود چرا که یک داروی بی‌هوشی دهنده قابل اشتعال است و میتواند سمی باشد . این روش در بیماران دارای سنگهای کلسترولی علامت‌دار کلسیفیه نشده تجربه شده است .
آیا آدم‌ها به کیسه صفرای خود نیازی ندارند ؟
خوشبختانه کیسه صفرا عضوی است که افراد می‌توانند بدون آن زندگی کنند . از دست دادن آن حتی نیازی به تغییر دادن رژیم غذایی ندارد . وقتی که کیسه صفرا برداشته میشود ، صفرا از طریق مجاری کبدی به خارج از کبد و به درون مجرای صفراوی مشترک جریان می‌یابد و به جای ذخیره شدن در کیسه صفرا مستقیماً به داخل روده کوچک می‌رود . به هر حال از آن‌جا که صفرا در کیسه صفرا ذخیره نمی‌شود به دفعات بیشتری به درون روده کوچک جریان می‌یابد و منجر به ایجاد اسهال در حدود ۱ درصد افراد می‌گردد .
برای کم کردن خطر ابتلای به سنگ صفراوی نکات زیر را رعایت کنید :
۱ـ از خوردن غذاهای چرب و حاوی کلسترول زیاد بپرهیزید ؛ ۲ـ وزن ایده‌آل داشته باشید ، چاقی مضر است ؛ ۳ـ تحرک کافی داشته باشید ؛ ۴ـ حتی الامکان از روش‌های جلوگیری از بارداری به غیر از قرص خوراکی استفاده کنید (با نظر پرشک) ؛ ۵ـ سبزیجات و میوه‌جان بیشتری میل کنید ؛ ۶ـ از استعمال الکل و دخانیات پرهیز کنید ؛ ۷ـ بیش از دو بار حاملگی ممنوع .
منابع :
۱ـ ماهنامه آفتاب ، ۷ مهرماه ۱۳۸۷ . ۲ـ اصول تغذیه و مواد غذایی ـ ناشر : دانشگاه تهران . ۳ـ منبع : ماهنامه دنیای تغذیه شماره ۷ .
:بای:
آخرین ویرایش توسط مدیر:
