جاوا اسکریپت غیر فعال است برای تجربه بهتر، قبل از ادامه، جاوا اسکریپت را در مرورگر خود فعال کنید.
You are using an out of date browser. It may not display this or other websites correctly.
You should upgrade or use an
alternative browser .
فرهاد و شیرین | وحشی بافقی
گفتار اندر گفت و شنید غلامان شیرین با فرهاد
حریص گنج بنای گهر سنج بگفت این کار ممکن نیست بی‌گنج بباید گنجی از گوهر گشادن گره از سیم و قفل از زر گشادن بود بر زر مدار کار عالم به زر آسان شود دشوار عالم اگر خواهی هنر را سخت بازو زر بی سنگ باید در ترازو به خلق و لطف خاطرها شود رام زر و سیم است دام، آن دانهٔ دام دو چیز آمد کمند هوشمندان کز آن بندند پای ارجمندان یکی جودی که بی‌منت دهد کام یکی خلقی که بی‌نفرت زند گام برو گر زین دو در ذاتت یکی نیست که در دستت کمند زیرکی نیست بگفتندش که ما صنعت شناسیم هنر را پایهٔ قیمت شناسیم تو صنعت کن که زر خود بی‌شمار است به پیش ما هنر را اعتباراست هنر کمیاب باشد زر بسی هست هنر چیزیست کان با کم کسی هست هر آن جوهر که نایابست کانش چو پیدا شد بود نرخ گرانش به زر نرخ هنر هست از هنر دور چه نیکو گفت آن استاد مشهور هر آن صنعت که برسنجی به مالی بهای گوهری باشد سفالی به گنج سیم و زر بنواختندش به شغل خویش راضی ساختندش به تعریف و به تحسین و به تعظیم به انعام و به احسان زر و سیم به مرد تیشه سنج سخت بازو چو زر کردند گوهر در ترازو ز کار کارفرمایان بر آشفت گره بر گوشهٔ ابرو زد و گفت مگر از بهر زر ما کارسنجیم ز میل طبع خود زینسان به رنجیم چه مایه زر که ما بر باد دادیم از آن روزی که بازو بر گشادیم به ذوق کارفرما کار سازیم ز مزد کارفرما بی‌نیازیم بلی گفتید در پیشانی مرد نوشته حالت پنهانی مرد برای صورت باطن نمایی چنین آیینه‌ای باشد خدایی ز گنج آسوده باشد آن هنر سنج که پنهانش به هر بازوست سد گنج تهی دستی خروشد از غم قوت که او را نیست بازو بند یاقوت به ناخن تنگدستی گو بکن کان که الماسش نباشد در نگین دان ترا دانیم محتاجی به زر نیست که صد گنجت به پای یک هنر نیست به ذوق کارفرما پیش نه پای که خیزد ذوق کار از کارفرما اگر تو کارفرما را بدانی چو نقش سنگ در کارش بمانی بگفت این کارفرما خود کدام است که درهر نسبتی کارش تمام است بگفتندش که آن شیرین مشهور کزو پرویز را شوریست در شور ز نام او قیاس کار او کن حلاوت سنجی گفتار او کن نه تنها دیده جاسوس جمال است که راه گوش هم راه خیال است به کامش درنشست آن نام چون نوش چنان کش تلخکامی شد فراموش از آن نامش که جنبش در زبان بود اثر در حل و عقد استخوان بود از آن جنبش که در ارکان فتادش تزلزل در بنای جان فتادش از آن نامش به جان میلی درآمد چه میلی کز درش سیلی درآمد از آن سیلش که در رفت از ره گوش نگون شد سقف و طاق خانهٔ هوش به استادی ره آن سیل می‌بست دل خود را گذر بر میل می‌بست بگفت آنگه بدین شغلم فتد رای که افتد چشم من بر کارفرمای بگفتندش چنین باشد بلی خیز بس است این نازهای صنعت‌آمیز گرت حسن هنر پرناز دارد که یارد تا از آنت باز دارد ز حسن آنجا که باشد نسبتی عام بود نازی، چنین شد رسم ایام ولی این ناز هر جا درنگیرد بود کس کش به کاهی بر نگیرد سخی را پرده زینسان می‌گشادند غرض از پرده بیرون می‌نهادند عبارت با کنایت یار می شد به نکته مدعا اظهار می‌شد از آن تخمی که می‌کردند در گل وفا می‌رستش از جان، مهر از دل چنانش مهر غالب شد در آن کام که ره می‌خواست طی سازد به یک گام هوای دل چو گردد رغبت‌انگیز ز جان فریاد برخیزد که هان خیز تقاضای دل امید پرورد تن از جان طاق سازد جان ز تن فرد هوس را در گریبان اخگر افتاد صبوری را خسک در بستر افتاد دلی پر آرزو، جانی هواخواه سراپای وجود آمادهٔ راه به ایشان گفت اگر رفتن ضرور است توقف از صلاح کار دور است کسی کش عزم را بی‌حزم شد پیش چو محبوسان بود در خانهٔ خویش به زندان گر رود از باغ و بستان درنگ بوستان بند است زندان چو دیدندش به رفتن استواری در آن ناسازگاری سازگاری ستودندش به تعریف و به تحسین به ظاهر از خود و پنهان ز شیرین طلب را کفش پیش پا نهادند غرض را رخت در صحرا نهادند جهانیدند بر صحرا ز انبوه عنان دادند بر هنجار آن کوه به ذوق خویش هر یک نکته پیوند سخن را بر مذاق خود ز سد بند عمل پیوند عشق تازه آغاز نهان از یک به یک در پوزش راز از این پرسیدی آداب بساطش وزان ترتیب اسباب نشاطش که در بزمش بساط آرایی از کیست بساطش را نشاط افزایی از کیست مذاقش را چه زهر است و چه تریاک هوس سوز است طبعش یا هوسناک دلش سخت است یا نرم است چونست عتابش بیش یا لطفش فزونست غروری خواهدش بودن به ناچار که اسباب غرورش هست بسیار بگوییدم که رخش بی نیازی کجا تازد کجا آرد به بازی بگفتندش که آری پر غرور است ولی جایی که استغنا ضرور است تغافل های او با تاجداران تواضع های او با خاکساران کس ار مسکین بود مسکین نوازست و گرنه پای استغنا دراز است سحاب رحمت است و سخت باران ولی بر کشتزار عجزکاران از آن ابری که گردد قطره‌انگیز کند از رشحهٔ خود سبزه نوخیز چو آید وقت آن کان سبزهٔ تر رسد جایی کز آن دهقان خورد بر فرو بارد چنان محکم تگرگی که نی شاخش بجا ماند نه برگی
چنان ابری که گر بر خشک خاری نم خود را دهد گاهی گذاری چنان نشوی دهد دربار آن خار که نخلی گردد و آرد رطب بار وفا تخمی‌ست رسته از گل او فراموشی نمی‌داند دل او دلی دارد که گر موری شود ریش به صد عذرش فرستد مرهم خویش
به یک ایما بیابد یک جهان راز به یک دیدن بگوید سد چنان باز ز شوخیها که مخصوص جوانیست تو گویی عاشق مرکب دوانیست به خاصان بر نشسته صبح تا شام ندارد هیچ جا یک ذره آرام ازین جانب دواند تیر در شست شود ز آنسوی مرغ کشته در دست یکی چابک عنانش زیر زین است که نی بر آسمان، نی بر زمین است هر آن جنبش که بر خاطر گذشته بدان میزان عنان انداز گشته رود بر راه موی پر خم و پیچ که پیچ و خم نجنبد زان شدن هیچ گرش افتد به چشم مور رفتار نگردد ور از آن رفتن خبردار بتازد آنقدر روزیش کان راه نپوید ابلق گردون به یک ماه همان در رقص باشد زیر رانش اگر تازد جهان اندر جهانش برقصد چون نرقصد آری آری که دارد آنچنان چابک سواری سواری چون سوار لعب دانی سواری خود سر و چابک عنانی چو خسرو گر چو خسرو سد هزارند چو او ره سر کند دنباله دارند بتازد از کناره در میانه به بالا برده دست و تازیانه ز شوخی در پی این یک دواند به بازی بر سر آن یک جهاند کنون هر جا که هست اندر سواری ست شکار انداز کبک کوهساری ست بگفتا وه چه خوش باشد که ناگاه سمندش را گذار افتد بر این راه بگفتندش که راهی نیست بسیار از اینجا تا به آن دامان کهسار عجب نبود که آید از پی گشت که نزدیک است آن صحرا به این دشت یکی صد گشت شوق و اضطرابش ز دل یکباره طاقت رفت و تابش هجوم آورد رغبت های جانی سراپا دیده شد در دیده بانی نه یک دیدن همه دستش نظر گاه نشانده صد نگه در هر گذرگاه بلی چون آرزو در دل نهد گام نظر گردد مجاور در ره کام به وسواس گمان آرزومند به راه آرزو سالی شود بند اساسی دارد این امید دیدار که نتوان کندنش کاهی ز دیوار اگر سد تیشهٔ حرمان شود تیز نگردد گرد این بی جنبش‌آمیز نفرساید بنای استوارش نسازد کهنه طول انتظارش خوش است امید و امید خوش انجام که در ریزد به یکبار از در و بام خوشا امید اگر آید فرادست خوشا بخت کسی کاین دولتش هست تک و پوی نظر از حد گذشته در آن صحرا نگاهش پهن گشته
گفتار در آوردن خادمان شیرین، فرهاد را در نزد آن ماه جبین چو شیرین خیمه زد بر طرف کهسار بدان کز غم شود لختی سبکبار مدارا با مزاج خویش می‌کرد حکیمانه علاج خویش می‌کرد خیالش در دلش هر دم ز جایی و زانش هر نفس در سر هوایی می عشرت به گردش صبح تا شام به صبح و شام مشغول می و جام صباحی از صبوحی عشرت اندوز خمار شب شکسته جرعهٔ روز شراب صبح و صبح شادمانی صلای عیش و عشرت جاودانی هوای ابر و قطره قطره باران کدامین ابر؟ ابر نوبهاران بساط دشت و دشتی چون ارم خوش گذرهای خوش و می‌های بیغش جهان آشوب ماه برقع انداز به گلگون پا درآورد از سرناز به صحرا تاخت از دامان کهسار نه مست مست و نه هشیار هشیار ز پی تازان بتان سرخوش مست یکی شیشه یکی پیمانه در دست گذشتی چون به طرف چشمه ساری به آب می فروشستی غباری به خرم لاله زاری چون رسیدی ستادی لختی و جامی کشیدی نشاط باده و دشت گل‌انگیز بساط خرم و گلگون سبک خیز بت چابک عنان از باده سرمست نگاهش مست و چشمش مست و خود مست از این صحرا به آن صحرا دواندی از این پشته به آن پشته جهاندی ز ناگه بر فراز پشته‌ای تاخت نظر بر دامن آن پشته انداخت گروهی دید از دور آشنا روی بزد مهمیز و گلگون تاخت ز آنسوی چو شد نزدیک دید آن کارداران که رفتند از پی صنعت نگاران از آن جانب عنان گیران امید رخ آورده چو ذره سوی خورشید دوانیدند بر وسعتگه کام نیاز اندر ترقی گام در گام چو شد نزدیک از گرد تکاپوی غبار دامن افشاندن ز آنسوی فروجستند و رخ بر خاک سودند به دأب کهتران خدمت نمودند نگار نوش لب، ماه شکرخند عبارت را به شکر داد پیوند به شیرین نکته‌های شکرآمیز به قدر وسع هر یک شد شکرریز سخن طی می‌شد از نسبت به نسبت چنین تا صنعت و ارباب صنعت بگفت از اهل صنعت با که یارید ز صنعت پیشگان با خود که دارید بگفتند از فنون دانش آگاه دو صنعت پیشه آوردیم همراه دو مرد کاردان در هر هنر طاق به منشور هنر مشهور آفاق نسق بند رسوم هر شماری هزار استاد و ایشان پیشکاری چه افسون‌ها که بر هر یک دمیدیم که آخر بوی تأثیری شنیدیم نخستین کاردان بنای پرکار نمی‌جنباند از جا پای پرگار ز هر سحری که می‌بستیم تمثال دمیدی باطل السحری ز دنبال به هر افسون که می‌بردیم ناورد به یک جنباندن لب دفع می‌کرد لب عذر آوری بر هم نمی‌بست یک آری از لبش بیرون نمی‌جست چه مایه گنج سیم و زر گشادیم که تا با او قرار کار دادیم زهی پر عقده کار بینوایی که چون زر نیستش مشگل گشایی عجب چیزیست زر! جایی که زر هست به آسانی مراد آید فرادست بلرزد کاردان زان کار پربیم که برناید به امداد زر و سیم به ما از سنگ فرسا کار شد تنگ که یکسان بود پیش او زر و سنگ غرور همتش را مایه زان بیش که سنجد مزد کس با صنعت خویش تعجب کرد ماه مهر پرورد که چون خود این سخن باور توان کرد که مردی کش بود این کار پیشه که سنگ خاره فرساید به تیشه کند بی‌مزد جان در سخت کوشی بود مستغنی از صنعت فروشی مگر دیوانه است این سنگ پرداز که قانون عمل دارد بدین ساز بگفتندش که نی دیوانه ای نیست به عالم خود چو او فرزانه ای نیست چرا دیوانه باشد کار سنجی که پوید راه تو بی پای رنجی نه آن صنعتگر است این تیشه فرسای که افتد در پی هر کار فرمای نهاده سر به دنبال دل خویش دلش تا با که باشد الفت اندیش چه گوییمت که از افسون و نیرنگ چها گفتیم تا آمد فرا چنگ ولی این گفته‌ها در پرده اولاست به تو اظهار آن ناکرده اولاست مه کارآگهان را ناز سرکرد ز کنج چشم انداز نظر کرد تبسم گونه‌ای از لب برون داد سخن را نشأه سحر و فسون داد که خوش ناید سخن در پرده گفتن چه حرف است این که می‌باید نهفتن بگفتندش سخن بسیار باشد که آنرا پرده‌ای در کار باشد اگر روی سخن در نکته دانی‌ست زبان رمز و ایما خوش زبانی‌ست به مستی داد تن شوخ فسون ساز به ساقی گفت لب پر خندهٔ ناز که می‌گفتم مده چندین شرابم که خواهی ساختن مست و خرابم تو نشنیدی و چندین می فزودی که عقلم بردی و هوشم ربودی کنون از بیخودی ها آنچنانم که از صد داستان حرفی ندانم چنان بیهوشی ای می‌کرد اظهار که عقل از دست می‌شد هوش از کار بدیشان گفت هستم بیخود و مست عنان هوشیاری داده از دست دمی کایم به حال خویشتن باز ببینم چیست شرح و بسط این راز جهاند آنگه به روی دشت گلگون لبی پرخنده و چشمی پر افسون به بازی کرد گلگون را سبک پای خرد را برد پای چاره از جای به سوی مبتلای نو عنان داد هزارش رخنه سر در ملک جان داد چه می‌گویم چه جای این بیان است بیان این سخن یک داستان است
گفتار اندر دلربایی شیرین از فرهاد مسکین خوشا عشق خوش آغاز خوش انجام همه ناکامی اما اصل هر کام خوشا عشق و خوشا عهد خوش عشق خوشا آغاز سوز آتش عشق اگر چه آتش است و آتش افروز مبادا کم که خوش سوزیست این سوز چه خوش عهدیست عهد عشقبازی خصوصا اول این جان گدازی هر آن شادی که بود اندر زمانه نهادند از کرانه در میانه چو یکجا جمع شد آن شادی عام شدش آغاز عشق و عاشقی نام بتان کاردان خوبان پرکار در آغاز وفا یارند وخوش یار ولیکن از دمی فریاد فریاد که عشق تازه گردد دیر بنیاد چو دید از دور شیرین عاشق نو سبک در تاخت گلگون سبکرو به آن جانب که می‌شد در تک و تاز به جای گردش از ره خاستی ناز به راه آن غبار توتیاسای همه تن چشم مرد حیرت افزای عنان را سست کرده لعبت مست که آن مسکن بر آن آسان زند دست به خنده مصلحت دیدی فریبش که چون غارت کند صبر و شکیبش اداها در بیان دلربایی نگه‌ها گرم حرف آشنایی به هر گامی که گلگون برگرفتی اسیر نو نیازی درگرفتی به استقبال هر جولان نازی دوانیدی برون خیل نیازی کشش بود از دو جانب سخت بازو به میزان محبت هم ترازو ز سویی حسن در زور آزمایی ز سویی عشق در زنجیر خایی از آن جانب اشارت ها که پیش آی وز این سو خاکساری ها که کو پای از آن سو تیغ ناز اندر کف بیم وز اینجانب سر اندر دست تسلیم به هر گامی شدی نو آرزویی نهان از لب گذشتی گفتگویی به سرعت شوق چابک گام می‌رفت صبوری لب پر از دشنام می‌رفت چو آن چابک عنان آمد فراپیش به خاک افتاد پیشش آن وفا کیش سراپا گشت جان بهر سپردن همه تن سر برای سجده بردن دعاها با نیاز عشق پرورد به زیر لب نثار یار می‌کرد سری چون بندگان افکنده در پیش جبینی از سجود بندگی ریش سراسیمه نگه در چشمخانه که چون نظاره را یابد بهانه سراپای وجود از عشق در جوش همین لب از حدیث عشق خاموش پری رخ را عنان مستانه در دست نگاهش مست و چشمش مست و خود مست فریب از گوشه‌های چشم و ابرو دوانیده برون صد مرحبا گو نگه در حال پرسی گرم گفتار نه گوش آگاه از آن نی لب خبردار تواضع ها به رسم عادت وناز به شرم آراسته انجام و آغاز برون آورد مستی از حجابش ولی بسته همان بند نقابش جمال ناز را پیرایه نو کرد عبارت را تبسم پیشرو کرد سخن را چاشنی داد از شکر خند بگفتش خیر مقدم ای هنرمند بگو تا چیست نامت وز کجایی که گویا سال ها شد آشنایی جوابش داد کای ماه قصب پوش مبادت از خشن پوشان فراموش صدت مسکین چو من در جانگدازی همیشه کار تو مسکین نوازی یکی مسکینم از چین نام فرهاد غلام تو ولیک از خویش آزاد فکن یا حلقه ام در گوش امید طریق بندگی بین تا به جاوید بیا این بنده را در بیع خویش آر پشیمان گر شوی آزادش انگار به شیرین بذله شیرین شکرریز برون داد این فریب عشوه آمیز که مارا بنده‌ای باید وفادار که نگریزد اگر بیند صد آواز قبول خدمت ما صعب کاریست در این خدمت دگرگونه شماریست دلی باید ز آهن، جانی از سنگ که بتواند زدن در کار ما چنگ اگر این جان و دل داری بیا پیش وگرنه باش بر آزادی خویش بگفتش کاین دل و جان جای عشق است وجودم عرصه غوغای عشق است همیشه کار جورت امتحان باد دلم را تاب و جانم را توان باد اگر بر سر زنی تیغ ستیزم مبادا قوت پای گریزم مرا آزار کن تا می‌توانی وفاداری ببین و سخت جانی دل و جان کردم از فولاد آن روز که برق این امیدم شد درون سوز به تابان کوره‌ای در امتحانم که تا بینی چه فولادیست جانم بگفتش ترسم این جان چو فولاد که از سختیش با من می‌کنی یاد چو خوی گرمم آتش برفروزد اگر یاقوت باشد هم بسوزد جوابی گرم گفتش آتش آلود که اینک جان برآر از خرمنش دود در آن وادی که میل دل زند گام چه باشد جان که او را کس برد نام من و میل تو با میل تو جان چیست دگر جان را که خواهد دید جان کیست شکر لب گفت کاین میل از کجا خاست بگفت از یک دو حرف آشنا خاست بگفتش کن چه حرف آشنا بود بگفتا مژده‌ای چند از وفا بود بگفت از گلرخان بیند وفا کس بگفت این آرزو عشاق را بس بگفت این عشقبازان خود کیانند بگفتا سخت قومی مهربانند بگفتش تا کی است این مهربانی بگفتا هست تا گردند فانی بگفتا چون فنا گردند عشاق بگفتا همچنان باشند مشتاق بگفتش نخل مشتاقی دهد بار بگفت آری ولی حرمان بسیار بگفتا درد حرمان را چه درمان بگفتا وای وای از درد حرمان بگفتش لاف عشق و ناله بی جاست بگفتا درد حرمان ناله فرماست بگفت از صبر باید چاره سازی بگفتا صبر کو در عشقبازی بگفت از عشقبازی چیست مقصود بگفتا رستگی از بود و نابود بگفتش می‌توان با دوست پیوست بگفت آری اگر از خود توان رست بگفتش وصل به یا هجر از دوست بگفتا آنچه میل خاطر اوست ز هر رشته که شیرین عقده بگشاد یکی گوهر بر آن آویخت فرهاد نشد خوبی عنان جنبان نازی کزان کوته شود دست نیازی چو حسن و عشق در جولانگه ناز عنان دادند لختی در تک و تاز نگهبانان ز هر سو دررسیدند دو مرغ هم نوا دم در کشیدند حکایت ماند بر لب نیم گفته شکسته مثقب و در نیم سفته سخن را پرده‌ای نو باز کردند ز پرده نغمه‌ای نو ساز کردند اگر چه ظاهرا صورت دگر بود ولی پنهان نوایی بیشتر بود نوای عشقبازان خوش نواییست که هر آهنگ او را ره به جاییست اگر چه سد نوا خیزد از این چنگ چو نیکو بنگری باشد یک آهنگ حکایت ماند بر لب نیم گفته شکسته مثقب و در نیم سفته غرض عشق است اوصاف کمالش اگر وحشی سراید یا وصالش
در ستایش معرفت و مقام عشق هزاران پرده بر قانون عشق است به هر یک نغمه‌ها ز افسون عشق است به هر دم عشق پر افسون و نیرنگ ز هر پرده نوایی دارد آهنگ ز هر یک پرده‌ای عشق فسون ساز به قانونی برآرد هردم آواز ولی داند کسی کاهل خطا نیست که هر یک نغمه زان قانون جدا نیست یکی میخانه باشد عشق دلکش در او می‌ها همه صافی و بیغش چه از خم چه سبو چه شیشه چه جام دهد مستی به رندان می‌آشام اگر در ظرف آن می فرق باشد میان باده‌ها کی فرق باشد کسی کش دیده بر خم یا سبو نیست ورا در وحدت می گفتگو نیست به جام و شیشه کی پابست گردد ز هر جامی خورد سرمست گردد اگر گوش تو بر اسرار عشق است همه گفتارها گفتار عشق است مرا ز افسانه گفتن نیست کامی که بر نظم کسان بد هم نظامی سری دارم سراسر شور و سودا به مشغولی دهم خود را دل آسا ندارم ننگ از این گر گفت دشمن گل از باغ کسان داری به دامن هجوم عشق دل را تنگ دارد کجا پروای نام و ننگ دارد به شیرینم نیازی نیست دانی که بس شیرین لبان دارم نهانی هزاران بکرها در پرده دارم که خاطرها فریبم گر برآرم پی مشغولی این جان غمگین به بکر دیگران می‌بندم آیین چه حاجت گستراندن خوان خود را خورم بر خوان مردم نان خود را غرض عشق است و اوصاف کمالش اگر وحشی سراید یا وصالش
در بیان گرفتاری فرهاد به کمند عشق شیرین چو دید آن نوش لب شوخ پریزاد
در گفتگوی شیرین با فرهاد خوش آن بی‌دلی که عشقش کافر ماست تنش در کار جانان رنج فرساست گرش از کارها معزول سازد به کار خود ورا مشغول سازد چو دست او فروشوید ز هر کار برآرد بر سر کارش دگر بار که چون جان باشدش مشغول تن نیز شود این عشق سازی در بدن نیز تنش چون جان چو آن غم در پذیرد سراپای وجودش عشق گیرد که چون خورشید جان بر جسم تابد مزاجش نیز طبع عشق یابد شود از آفتاب عشق جانان تن چون سنگ او لعل بدخشان چو سنگ او نباشد مانع خور به بیرون برزند عشق از درون سر همه عالم فروغ عشق گیرد در و دیوار نورش در پذیرد چو عکسش بر در و دیوار بیند به هر جا رو نماید یار بیند چو فرهاد از پی خدمت کمر بست کمر در عهدهٔ این کار در بست به گلگون برنشست آن سرو آزاد چو سایه در پیش افتاد فرهاد چنین رفتند تا نزدیک کوهی خجسته پیکری ، فرخ شکوهی یکی کوه از بلندی آسمان رنگ ازو خورشید و مه را شیشه بر سنگ هزاران چون مجره جویبارش هزاران جدی و ثور از هر کنارش به از کهف از شرافت هر شکافش هزاران قله همچون کوه قافش نشیب او به گردون رهنما بود فرازش را خدا داند کجا بود در او نسرین گردون بس پریده ولی بر ذره‌اش راهی ندیده شده با قلعه او سدره همدوش سپهر از سایهٔ او نیلگون پوش مدار آسمان پیرامن او کواکب سنگهای دامن او به سختی غیر این نتوان ستودش که تاب تیشه فرهاد بودش و گر جویی نشان از من کنونش بود شهرت به کوه بیستونش اشارت رفت از آن ماه پریزاد که آن کوه افکند از تیشه فرهاد مگر کوه وجود کوهکن بود که او را کوه کندن امر فرمود که یعنی خویش را از پا درانداز وزان پس با جمالم عشق می‌باز اگر خواهی به وصلم آشنایی مرا جا در درون جان نمایی ترا کوهی شده‌ست این وهم و پندار مرا خواهی ز راه این کوه بردار نیم دد تا به کوهم باشد آرام که در کوه است مأوای دد ودام مگر باشد به ندرت کوه قافی کز او سیمرغ را باشد مطافی وزان پس گفت کز صنعت نمایی چنان خواهم که بازو بر گشایی به ضرب تیشه بگشایی ز کهسار نشیمن گاه را جایی سزاوار برون آری به تدبیر و به فرهنگ رواق و منظر و ایوانی از سنگ به نوک تیشه از صنعت نگاری تمنای دل شیرین برآری هر آن صنعت که با خشت و گل آید تو را از سنگ باید حاصل آید نمایی در مقرنس هندسی را فزایی صنعت اقلیدسی را چنان تمثالها بنمایی از سنگ که باشد غیرت مانی و ارژنگ اگر چه دانم این کاریست دشوار نباشد چون تویی را درخور این کار ولی در خیل ما حرفی سرایند که مردان را به سختی آزمایند
بدو فرهاد گفت که ای سرو نوخیز لبت جان پرور و زلفت دلاویز خیالت برده از دل صبر و تابم نگاهت کرده سرمست و خرابم کمند زلف مشکین تو دامم شراب لعل نوشینت به جامم به هر خدمت که فرمایی برآنم به جان کوشم درین ره تا توانم نه کوه سنگ اگر باشد ز پولاد کنم با نیروی عشقش ز بنیاد چه جای کوه اگر همت گمارم اگر دریاست گرد از وی برآرم شکفت از گفته فرهاد آن ماه به سان غنچه از باد سحرگاه پس از این گفتگو و عهد و پیوند قرار این داد شیرین شکر خند که تا انجام کار آن شوخ طناز به هر نزهتگهی جشنی کند ساز به هر دشتی کند روزی دو منزل به مشغولی گشاید عقدهٔ دل رسد چون کار آن مشکو به انجام کشد رخت اندر آن ماه خودکام وز آن پس لعل شکر بار بگشود به سد شیرینی او را کرد بدرود به مرکب جست و گلگون را عنان داد ز فرهاد آن خبردارد که جان داد برفت از بیستون آن سرو آزاد نه او ماند اندر آن منزل نه فرهاد
همایون دشتی و خوش مرغزاری که شیرین را بود آنجا گذاری مبارک منزلی ، دلکش مکانی که شیرین در وی آساید زمانی فضایی خوشتر از فردوس باید که آنجا خاطر شیرین گشاید مهی کش در دل و جان است منزل ز آب و گل کجا بگشایدش دل گلی کش نالهٔ دلها خوش آید سرود کبک و دراجش نشاید بتی کش خو به دلهای فگار است کجا میلش به گشت لاله زار است کسی کش خسرو و فرهاد باید کجا از سرو و بیدش یاد آید نگار نازنین شیرین مهوش چو زلف خود پریشان و مشوش تمنای درونی شاد می‌داشت امید خاطری آزاد می‌داشت وزان غافل که تا گیتی به پا بود مکافات جفا کاری جفا بود دل آزاد و فرهاد آتشین دل روان شاد و خسرو پای در گل ولی چون لازم خوبی غرور است نکویی علت طبع غیور است به دل آن درد را همواره می‌کرد به یاران خوشدلی اظهار می‌کرد به ساغر چهره را می‌کرد گلگون لبش خندان چو ساغر دل پر از خون بسی ترتیب دادی محفل خوش ولی کو جان شاد و کو دل خوش به هر جا جشن کردی آن دلارام ولی یکجا دلش نگرفتی آرام چو میل دل شدی سوی شرابش به اشک آمیختی صهبای تابش مگر از ضعف دل پرهیز می‌کرد که صهبا را گلاب آمیز می‌کرد به یاد روی خسرو جام خوردی ولی فرهاد را هم نام بردی چنین صحرا به صحرا دشت در دشت فریب خویشتن می‌داد و می‌گشت ز هر جا می‌گذشت از بیقراری که با طبعم ندارد سازگاری همه از ناصبوری های دل بود بهانه تهمتش بر آب و گل بود به دشتی ناگهان افتاد راهش که از هر گونه گل بود و گیاهش از او در رشک گلزار ارم بود دو گل در وی به یک مانند کم بود هوایش معتدل خاکش روان بخش زلالش همچو خاک خضر جان بخش غزالان وی از سنبل چریده گوزنانش به سنبل آرمیده شقایق سوختی دایم سپندش که از چشم خسان ناید گزندش چنان آماده نشو و نما بود کز او هر برگ را چیدی به جا بود نبستی پرده گر دایم سحابش فسردی از نزاکت آفتابش ز بس روییده در وی سبزه با هم سحاب از برگ دادی ریشه را نم ز بس عطر اندر آن خاک و هوا بود گرش صحرای چین گفتی خطا بود به روی سبزه کبکانش به بازی خرام آموز خوبان طرازی غزالانش به خوبان ختابی نموده راه و رسم دلربایی ز بس گل کاندرو هر سو شکفته زمینش سر به سر در گل نهفته کس ار باری از آن صحرا گذشتی خزان در خاطرش دیگر نگشتی سرشتهٔ نشأه می با هوایش نهفته باغ جنت در فضایش چو بگذشت اندر آن دشت آن یگانه نماندش بهر بگذشتن بهانه به پای چشمه‌ای آن چشمهٔ نوش فرود آمد که تا جامی کند نوش به ساقی گفت آبی در قدح ریز که اندر سینه دارم آتشی تیز ز بیتابی ببین در پیچ و تابم فشان بر آتش دل از می‌آبم به مطرب گفت قانون طرب ساز به قانونی که بهتر برکش آواز رهی سرکن که غم از دل رهاند سر و کار دل از غم بگسلاند به فرمان صنم ساقی صلا گفت خمار آلودگان را مرحبا گفت می گلرنگ در جام طرب کرد به مستی هوشیاری را ادب کرد نی مطرب چنان آهنگ برداشت که گفتی دور از شیرین شکر داشت دماغ از آب می چون شست وشو کرد به دایه از غم دل گفت و گو کرد که کس چون من نیفتد در پی دل نبازد عمر در سودای باطل ز کف دل داده و غمخوار گشته پی دل هر طرف آواره گشته ز شهر و بوم خود محروم مانده به هر ویرانه همچون بوم مانده دلی دارم که با هرکس به جنگ است بر او پهنای هفت اقلیم تنگ است ستیزم گر به جانان رای آن کو گریزم گر ز دوران پای آن کو نه جانان را سر ناکامی من نه دوران در پی بدنامی من مرا از خویش باشد مشکل خویش که دارم هر چه دارم از دل خویش جوانی صرف کرده در غم دل شمرده زخم دل را مرهم دل به نیرنگ کسان از ره فتاده به بوی ره درون چه فتاده فریبی را طلب کاری شمرده فسونی را وفاداری شمرده هوس را درپذیرفته به یاری طمع را نام کرده دوستداری وفا پنداشته مکر و حیل را محبت خوانده افسون و دغل را عجب تر اینکه با پیمان شکستن به یار تازه عهد تازه بستن ز شیرین بر زبانش نام هم نیست سزای نامه و پیغام هم نیست کند خسرو گمان کز رغم شکر دل شیرین بود از غم پر آذر مرا خود اولا پروای آن نیست وگر باشد تو دانی جای آن نیست چو خورشید جمالم پرتو آرد به حربایی هزاران خسرو آرد چو گردد لعل شیرینم شکربار به سر دست شکر بینی مگس وار به دل رشکی نه از پرویز دارم نه از پیوند شکر نیز دارم اگر شکر به حکم من به کار است وگر خسرو ز عشق من فگا ر است ندیدم چونکه مرد این کمندش به گیسوی شکر کردم به بندش بلی شایسته شیر است زنجیر کمند و بند شد در خورد نخجیر چو خسرو عشق را آمد مسخر چه دامش طرهٔ شیرین چه شکر
آخرین ویرایش: 2012 , April 6
در پند دادن دایه به شیرین ز شاخی عندلیبی کرد پرواز به دیگر گلبنی شد نغمه پرداز چو تیغ عشق جانش غرق خون ساخت هوس را مرهم زخم درون ساخت ز غم چون خویش را آزاد پنداشت به روی یار نو این نغمه برداشت که چند از رنج بی‌حاصل کشیدن ز جام عشق خون دل چشیدن به سودای یکی افسوس تا کی تمنای کنار و بوس تا کی چمن یکسر پر از گل های زیباست به یک گل این همه آشوب بیجاست عنان بدهم به خود کامی هوس را به کام دل برآرم هر نفس را نشینم هر دمی بر شاخساری سرآرم با گلی بی‌زخم خاری گلش گفت ار درین قولت فروغ است ترا در عاشقی دعوی دروغ است وگر در عاشقی قولت بود راست به هر گلبن روی حسن من آنجاست مرا هم نیست با خسرو شماری ندارم بر دل از وی هیچ باری اگر بنیاد مهرش بر هوس بود ازو چندان که بردم رنج بس بود و گر بر عشق کارش را مدار است به هر جا هست مهرش برقرار است ز شکر کام شیرینش تمناست به هر جا می‌رود اینش تمناست چنین می‌گفت و از عشق فسونگر زبانش دیگر و دل بود دیگر گرش دلداده‌ای در پیش بودی ز حرفش بوی سوز دل شنودی اگر چه دایه پیری بود هوشیار نبود از روی معنی پیر این کار چون اندر تجربت شد زندگانیش از آن دریافت اندوه نهانیش به نرمی بهر تسکین درونش زبان بگشاد و برخواند این فسونش که ای نازت نیازآموز شاهان سر زلفت کمند کج کلاهان رخت خورشید را در تاب کرده لبت خون در دل عناب کرده گل از رشک رخت خونابه نوشی شکر پیش لبت حنظل فروشی چه فکر است این که گشتت رهزن هوش که بادت یارب این سودا فراموش به دست غم مده خود را ازین بیش بس است، این دشمنی تا چند با خویش ترا بینم ازین خونابه نوشی که خویش اندر هلاک خویش کوشی همی ترسم کز این درد نهانی به باغت ره برد باد خزانی دو تا سازد قد سرو روان را به دل سازد به خیری ارغوان را ز حرمان خویشتن را چند کاهی تو خورشید جهانتابی نه ماهی از این غم حاصلت جز دردسر نیست ز کام تلخ جز کام شکر نیست اگر بازار خسرو با شکر شد نمی‌باید تو را خون در جگر شد گلت را عندلیبان سد هزارند رخت را ناشکیبان بی شمارند به کویت ناشکیبی گو نباشد به باغت عندلیبی گو نباشد تو دل جستی و خسرو کام دل جست تو بی آرامی، او آرام دل جست بر نازت هوس را دردسر بس تو را فرهاد و خسرو را شکر بس گلت را گر هوای عندلیب است دل فرهادت از غم ناشکیب است و گر داری هوای صید شاهان به دام آوردن زرین کلاهان برافشان حلقهٔ زلف دلاویز مسخر کن هزاران همچو پرویز چو باشد گلبنی خرم به باغی ازو هر بلبلی جوید سراغی تو گل را باش تا شاداب داری چو گل داری ز بلبل کم نیاری خزان گلبنت جز غم نباشد نباشی چون تو گل عالم نباشد خوشا عشقی که جان و تن بسوزد ازو یک شعله صد خرمن بسوزد
در بیان چگونگی عشق خوشا بی‌صبری عشق درون سوز همه درد از درون و از برون سوز چو عشق آتش فروزد در نهادی به خاصیت بر او آب است بادی در آن هنگام که استیلای عشق است صبوری کمترین یغمای عشق است ز عاشق چون برد صبر و قرارش به پیش آرد خیال وصل یارش چو چندی با خیالش عشق بازد پس آنگه از وصالش سرفرازد بسی عشق اینچنین نیرنگ دارد که گاهی صلح و گاهی جنگ دارد بقای وصل خامی آورد بار دوام هجر جان سوزد به یکبار که هریک زین دو چون باید دوامی نگردد پخته از وی هیچ خامی از آن گه آب ریزد گاه آتش که گردد پخته خامی زین کشاکش چه شد فرهاد بر بالای آن کوه تن و جانی به زیر کوه اندوه نه دست و دل که اندر کار پیچد نه آن سر تا ز کار یار پیچد به روز، افغانی و شب یا ربی داشت زمین عشق، خوش روز و شبی داشت به آخر کرد خوش جایی معیّن کمرگاهی سزاوار نشیمن کسی را کاندر آنجا دیده در بود سراسر دشت و صحرا در نظر بود در آنجا با دلی پردرد و اندوه بر آن شد تا تهی سازد دل کوه پی صنعت میان بر بست چالاک به ضرب تیشه کرد آن کوه را خاک چنان زد تیشه بر آن کوه خاره که شد آن کوه خارا پاره پاره دلی در سینه بودش چون دل تنگ گهی بر سینه می‌زد گاه بر سنگ ز زخمش سنگ اثرها از برون داشت ولیکن سینه خون ها از درون داشت چو دیدی زخم خود در کاوش سنگ زدی آهی و گفتی از دل تنگ که اندر طالعم کاش آن هنر بود که آهم را در آن دل این اثر بود و گر گفتی هنر زین به کدامم که آمد قرعهٔ عشقش به نامم شراری کز دل آن کوه زادی چو دل جایش درون سینه دادی که این از خوی شیرینم نشانی‌ست نه آتش بلکه آب زندگانی‌ست خیال روی شیرینش بر آن داشت که نقش آن صنم بر سنگ بنگاشت نهانی عذر گفتی با خیالش کز آن بر سنگ می‌بندم مثالش که از بس صدمه جای آن ندارم که تا بر سینه نقش آن نگارم چنان تمثال آن گلچهره پرداخت که بر خود نیز آن را مشتبه ساخت نبودی عشق را گر پیش‌دستی یقین گشتی سمر در بت پرستی به نوعی زلف عنبر می‌کشیدش که آن دل کاندر آن گم کرد دیدش چنان محراب ابرو وانمودش که دل می‌خواست آوردن سجودش چنانش ترک چشم آراست خونریز که در دل یافت ذوق خنجر تیز چنان از بادهٔ لعلش نشان داد که عقل او به بد مستی عنان داد ز آتش غنچه لب ساخت خاموش کز او نا کرده بد حرف وفا گوش گر از لعل لبش حرفی شنودی چنان تمثال او بستی که بودی چو نقش گوش او بست آن وفا کیش نخستین بست راه نالهٔ خویش سرش را خالی از سودای خود ساخت قدش را آفت کالای خود ساخت درون سینه کردن کینهٔ خویش نهانی مهر او در سینهٔ خویش دلی را ساخت سخت و بی مدارا به عینه چون دلش یعنی چو خارا به عمد این سهو از کلکش برون جست که آنجا راه خسرو بود او بست به تمثال میانش رفت در پیچ که گردد چون میان او نشد هیچ نهفتش از کمر تا پا به دامان که این نادیده را تمثال نتوان در او بنمود از صنعتگری ها همه آیین و رسم دلبری ها چنان کان دلربا بود آنچنان کرد هر آنچ از سنگ نتوان کرد آن کرد لبی پر خنده یعنی آشناییم سری افکنده یعنی با وفاییم نگاهی گرم یعنی دلنوازیم زبانی نرم یعنی چاره سازیم سراپا دلربا ز آنگونه بستش که گر بودی دلی دادی به دستش چو شد فارغ از آن صورت نگاری به پایش سر نهاد از بیقراری فغان برداشت کای بت کام من ده ببین بی طاقتی آرام من ده ترا دانم نداری جان ، تنی تو بت سنگی و مصنوع منی تو ولی ره زد چنان سودای یارم که غیر از بت پرستی نیست کارم منم چینی و چین در بت پرستی بود مشهور چون با باده مستی چنان عشق فسونگر بسته دستم که هم خود بتگرم هم بت پرستم جهان یکسر درین کارند مادام همه در بت پرستی خاص تا عام گر افسرده‌ست یا تقلید پیشه تواش صورت پرستی دان همیشه چو بی‌عشق است او جسمی‌ست بی جان چه وردش اهرمن باشد چه یزدان بده ساقی شراب لعل رنگم سراسر بشکن این بت ها به سنگم مگر در عاشقی نامم برآید ز یمن عاشقی کامم برآید
در افزونی محبت فرهاد عجب دردیست خو با کام کردن به نا گه زهر غم در جام کردن به سر بردن به شادی روزگاران به ناگه دور افتادن ز یاران عجب کاریست بعد از شهریاری در افتادن به مسکینی و خواری ز اوج کامکاری اوفتادن به ناکامی و خواری دل نهادن خوشی چندان که در قربت فزون تر به مهجوری دل از غم پر ز خون تر شود هر چند افزون آشنایی فزون تر گردد اندوه جدایی اگر چه کوهکن از جام شیرین ندید از تلخکامی کام شیرین وصال او دمی یا بیشتر بود وز آن یک دم نصیبش یک نظر بود محبت تیر خود را کارگر کرد به فرهاد آنچه کرد آن یک نظر کرد چو دید از یک نظر یک عمر شادی رسیدش نیز عمری نامردای در آن کوه جفا کش با دل تنگ به جای تیشه سر می‌کوفت بر سنگ ز سنگ از تیشه گاهی می‌تراشید به ناخن سینه گاهی می‌خراشید ولی چون تیشه بر سنگ او فکندی به جای سنگ نیز از سینه کندی که نزهتگاه جانان سینه باید چو دل جایش درون سینه شاید گر او در سینه جای دل نهد سنگ تنش چون دل نهم در سینهٔ تنگ به هر نقشی که بربستی به خارا به دل صد نقش بستی زان دلارا از آن دیر آمد آن مشکو به انجام که کار او فزودی عشق خود کام اگر مه بودی آن کوه ار چو گردون به ضرب تیشه‌اش کردی چو هامون به هر جاکردی از آن پشته هموار به دل گفتی چو اینجا پا نهد یار ادب نبود به نوک تیشه سودن چنین در عاشقی نااهل بودن نمودی آن بلند و پست یکسان گهی با ناخن و گاهی به مژگان به هر صورت که بستی زان جفا کار به دل گفتی کجا این و کجا یار ستردی در دم آن نقشی که بستی پس آنگه دست خویش از تیشه خستی بگفتی کاین سزای آنچنان دست که نقش اینچنین گستاخ بشکست به روز و شب نه خوردش بود و نه خفت به خویش از وصل یار افسانه می‌گفت به دل گفتی که ای مینای پر خون مده یک چند خون از دیده بیرون که آن خونخواره چون آید به پیشت نیاید شرمی از مهمان خویشت بگفتی سینه را زین پیش مگداز تو نیز از تاب دل می‌سوز و می‌ساز که چون نوشد ز خون دل شرابی مهیا سازی از بهرش کبابی بگفتی دیده را کای ابر خون بار ز سیل خون چه می‌بندی ره یار بس است این جوی خون پیوسته راندن که نتوان بر رهش آبی فشاندن به غم گفتی که ای همخوابهٔ دل برون کش رخت از ویرانهٔ دل که چون آن گنج خوبی در برآید چو جان جایش به غیر دل نشاید به افغان گفت عشرت ساز او باش به سر می‌گفت پا انداز او باش ز خود پرداختی زان پس به گردون که ای از دور تو در ساغرم خون ز تو ای بیستون دل گر چه خون است فزونتر سختیم از بیستون است چو مهمانی به نزهتگاه شیرین مرا پیوسته تلخ تست شیرین چه باشد کز در یاری درآیی مرا در عاشقی یاری نمایی نمایی روی گلگون را بدین سوی که تا گلگون نمایم از سمش روی ولیکن دانمت کاین حد نداری که او را موکشان سوی من آری که دانم خاطر شیرین غیور است سرش از چنبر حکم تو دور است چو شیرین حلقهٔ گیسو گشاید چو من صد چون تواش در چنبر آید وزان پس با خیال دوست گفتی به خود گفتی ز خود پاسخ شنفتی که یارا هم تو از محنت رهانم که کاری برنیاید زین و آنم تو یاری کن که گردون بر خلاف است تو با من راست شو کاو بر گزاف است وگر گردون موافق با من آید تو چون بندی دری او چون گشاید نگارا از ره بیداد باز آی بده داد من و بر من ببخشای مکن آزاد از دامم خدا را ولیکن با من بیدل مدارا ز دوری باشدم زان ناصبوری که از یاد تو دور افتم ز دوری گر از دوری فراموشم نسازی من و با درد دوری جان گدازی نخست از مرگ می‌جستم کرانه که تا دوری نیفتد در میانه چو می‌بینم غمت را جاودانی کنون مرگم به است از زندگانی گمان این بود کان زلف درازم همین جا دام گسترده‌ست بازم کنون چون بینم آن زلف دلاویز کشیده در ره دل تا عدم نیز مران ای دوست از این پس ز پیشم زمانی راه ده در وصل خویشم نخواهم عزتی زین قربت از تو که خواری از من است و عزت از تو ندانم فرق عزت را ز خواری که عشقم کرده این آموزگاری ولی عشقت به لب آورده جانم همی خواهم که بر پایت فشانم
[h=2]
اثرها دارد این آه شبانه ولی گر نیست عاشق در میانه عجب ها دارد این عشق پر افسون ولی چون عاشق از خود رفت بیرون چو بیخود از دلی آهی برآید درون تیرگی ماهی برآید چو بیخود آید از جانی فغانی شود نامهربانی مهربانی چو عاشق را مراد خویش باید به رویش کی در وصلی گشاید نداند کز محبت با خبر نیست همی نالد که با عشقم اثر نیست دلی باید ز هر امید خالی درون سوز، آرزوکش، لاابالی که تا با تلخ کامی‌ها برآید مگر شیرین لبی را درخورآید چو فرهاد آرزو را در درون کشت کلید آرزوها یافت در مشت به کلی کرد چون از خود کرانه بیامد تیر آهش بر نشانه نمود از دولت عشق گرامیش اثر در کام شیرین تلخ کامیش چنان بد کن شه خوبان ارمن سر شکر لبان شیرین پر فن شد از آن دشت مینافام دلگیر وزان گلگشت دلکش خاطرش سیر به خود می‌گفت شیرین را چه افتاد که جان با تلخکامی بایدش داد نه وحش دشتم و نه دام کهسار که بی دام اندر این دشتم گرفتار گل بستانی آوردم به صحرا ندانستم نخواهد ماند رعنا گل صحرا تماشایی ندارد طراوت های رعنایی ندارد خدنگم را اسیر غرق خون به به رنجیرم سر و کار جنون به چه اینجا بود باید با دل تنگ به سر دست و به پا خار و به دل سنگ خود این می‌گفت و خود انصاف می‌داد که جرم این دشت و صحرا را نیفتاد به باغ آیم چو با جانی پر از داغ گنه بر خود نهم بهتر که بر باغ اگر دوزخ نهادی در بهشت است چه بندد بر بهشت این جرم زشت است کسی کش کام تلخ از جوش صفر است به شکر نسبت تلخیش بیجاست تو گویی از دلی آهی اثر کرد که شیرین را چنین خونین جگر کرد اگر دانم ز خسرو مشکل خویش هوس را ره نیابم در دل خویش همانا آن غریب صنعت آرا که کار افکندمش با سنگ خارا به سنگ اشکستنش چون بود دستی دلم را زو پدید آمد شکستی به چشم از دل پس آنگه داد مایه ز نزدیکان محرم خواند دایه بگفت ای زهر غم در کامم از تو به لوح زندگانی نامم از تو چه بودی گر نپروردی به شیرم که پ*تان اجل می‌کرد سیرم به شیر اول ز مرگم وا رهاندی به آخر در دم شیرم نشاندی چه درد است این که در دل گشته انبوه دلست این دل نه هامون است و نه کوه دمی دیگر در این دشت ار بمانم به کوه ازدشت باید شد روانم بگفتا دایه کای جانم ز مهرت فروزان چون ز می تابنده چهرت به دل درد و به جانت غم مبادا ز غم سرو روانت خم مبادا چرا چون زلف خود در پیچ وتابی سیه روز از چه‌ای چون آفتابی ز پرویز ار بدینسان دردمندی از اینجا تا سپاهان نیست چندی به گلگون تکاور ده عنان را سیه گردان به لشکر اسپهان را عتاب و غمزه را با هم برآمیز به تاراج بلا ده رخت پرویز در این ظلمات غم تا چند مانی روان شو همچو آب زندگانی ز تاب زلف از خسرو ببر تاب ز آب لعل بر شکر بزن آب ز لعل آبدار و روی انور به شکر آب شو بر خسرو آذر دل پرویز شیرین را مسخر تو تلخی کردی و دادی به شکر نشاید ملک دادن دیگران را سپردن خود به درویشی جهان را شکر را گر چه در آن ملک ره نیست که دور از روی تو در ذات شه نیست ولی چون دزد را بینی به خواری برافرازد علم در شهریاری حدیث دایه را شیرین چو بشنفت برآشفت و به تلخی پاسخش گفت که ای فرتوت از این بیهوده گویی به دل آزار شیرین چند جویی مگر هر کس دلی دارد پریشان ز پرویزش غمی بوده‌ست پنهان مگر هرکس دلی دارد پر آتش ز شکر خاطری دارد مشوش مرا این سرزمین ناسازگار است به پرویز و سفاهانم چکار است ز پرویزم به دل چیزی نبوده‌ست چنان دانم که پرویزی نبوده‌ست من این آب وهوای ناموافق نمی‌بینم به طبع خویش لایق کجا با اسفهانم خوش فتاده‌ست که پندارم در آن آتش فتاده‌ست غرض اینست کز این آب و خاک است که جان غمگین و دل اندوهناک است چو باید رفت از این وادی به ناچار کجا باید نمود آهنگ رفتار تو کز ما سالخورد این جهانی صلاح خردسالان را چه دانی چو دایه دید پر خون دیدهٔ او ز خسرو خاطر رنجیدهٔ او به خود گفت این گل از بی‌عندلیبی سر و کارش بود با ناشکیبی اگر چه طبعش از خسرو نفور است ولی آشفتهٔ او را ضرور است مهی در جلوه با این نازنینی نخواهد ساخت با تنهانشینی گلی زینسان چمن افروز و دلکش که رویش در چمن افروخت آتش رواج نوبهارش گو نباشد کم از مرغی هزارش گو نباشد بگفتا گشت باید رهنمونش که راه افتد به سوی بیستونش مگر چون ناز او بیند نیازی به گنجشکی شود مشغول بازی مگر چون زلف او بیند اسیری به نخجیری شود آسوده شیری بگفت اکنون کزین صحرا به ناچار بباید بار بر بستن به یکبار صلاح اینست ای شوخ سمنبر که سوی بیستون رانی تکاور که صحرایش سراسر لاله زار است همه کوهش بهار است و نگار است مگر، چون گشت آن صحرا نماید گره از عقدهٔ خاطر گشاید هم اندر بیستون آن فرخ استاد که دارد در تن آهن جان ز فولاد یقین زان دم که بازو بر گشوده‌ست ز کلک و تیشه صنعتها نموده‌ست به صنعتهای او طبعت خوش افتد که صنعتهای چینی دلکش افتد در اینجا نیز چندی بود باید که تا بینم از گردون چه زاید حدیث دایه را شیرین چو بشنید تبسم کرد و پنهانی پسندید بگفتا گر چه اکنون خاطر من به جایی خوش ندارد بار بر من کز آن روزی که مسکن شد عراقم همه زهر است و تلخی در مذاقم ز پرویزم زمانی خاطر شاد نبوده‌ست ای که روز خوش نبیناد ولیکن چون هوای بیستون نیز بود چون دشت ارمن عشرت انگیز بباید یک دوماه آن جایگه بود وزان پس رو به ارمن کرد و آسود به حکمش رخت از آن منزل کشیدند به سوی بیستون محمل کشیدند ز بس هر سو غزالی نازنین بود سراسر دشت چون صحرای چین بود به سرعت بسکه پیمودند هامون به یک فرسنگی از تک ماند گلگون یکی زان مه جبینان شد سبک تاز به گوش کوهکن گفت این خبر باز چنین گویند کن پولادپنجه که بود از پنجه‌اش پولاد رنجه میان بربست و آمد پیش بازش نیازی برد اندر خورد نازش چنان کان ماه پیکر بد سواره به گردن بر کشید آن ماه پاره عیان از پشت زین آن ماه رخسار چو ماهی کاو عیان گردد ز کهسار به چالاکی همی برد آن دل افروز به گلگون شد به چالاکی تک آموز تو کز نیروی عشقت آگهی نیست مشو منکر که این جز ابلهی نیست اگر گویی نشان عشقبازان تنی لاغر بود جسمی گدازان ز عاشق این سخن صادق نباشد وگر باشد یقین عاشق نباشد کسی کو بر دلش چون عشق یاریست برش گلگون کشیدن سهل کاریست نه هر کوعاشق است از غم نزار است بسا کس را که این غم سازگار است
در حکایت گفتگوی آن بی‌خبر که برخود عشق را بستی به افسون که عاشق لاغر است و زرد و دلتنگ تو را تن فربه است و چهره گلرنگ جوابش داد آن دلدادهٔ عشق به غرقاب فنا افتادهٔ عشق که بینی هرکجا رنجور عاشق نباشد عشق با طبعش موافق مرا این عاشقی دلکش فتاده‌ست محبت با مزاحم خوش فتاده‌ست به طبع آتشین ناخوش نماید که عشق آبست اگر آتش نماید چو من در عاشقی چون خاک پستم کجا از آب عشق آید شکستم اگر چهرم چو گل بینی چه باک است نبینی کاصل گل از آب و خاک است تو نیز ای در خمار از بادهٔ عشق مزاج خویش کن آماده عشق که چون عشق گرامی سرخوش افتد به طبعت سرکشی هایش خوش افتد سخن را تا کنون پیرایه‌ای بود که با صاحب سخن سرمایه‌ای بود از آن گفتار شیرین می سرودم کزان لبهای شیرین می‌شنودم کنون می‌بایدم خاموش بنشست که دلدارم لب از گفتار بربست و گر گویم هم از خود باز گویم حدیث از طالع ناساز گویم ز دلبر گویم و ناسازگاریش هم از دل گویم و افغان و زاریش ز جانان گویم و پیوند سستش هم از دل گویم و عهد درستش که دیده‌ست اینچنین یار جفاکیش جفای او همه با بیدل خویش که دیده‌ست اینچنین ماه دل آزار ستیز او همه با عاشق زار برید از خلق پیوندم به یکبار که جای مست دل با غیر مگذار چو دل خالی شد از هر خویش و پیوند بگفتا هم تو رخت خویش بربند که من خوش دارم از تنها نشینی که تنها باشم اندر نازنینی فریب او ز خویش آواره ام ساخت چنین بی خانمان بیچاره‌ام ساخت کنون با هر که بینم سازگار است ز پیوند منش ننگ است و عار است چو گل با هر خس و خاری قرین است چو با من می‌رسد خلوت نشین است به من سرد است و با دشمن به جوش است به او در گفتگو، با من خموش است نمی‌پرسد ز شب های درازم نمی‌بیند به اندوه و گدازم نمی‌گوید اسیری داشتم کو به حرمان دستگیری داشتم کو نپرسد تا ز من بیند خبر نیست نجوید تا ز من یابد اثر نیست نبیند تا ببیند غرق خونم نگوید تا بگویم بی تو چونم نخواند تا بخوانم شرح هجران نیاید تا زنم دستش به دامان نه چون مینا درآید در کنارم نه چون ساغر کند دفع خمارم نه چون چنگم نوازد تا خروشم نه چون بربط خروشد تا بجوشم لبش برلب نه تا چون نی بنالم ز اندوه و فراق وی بنالم نه دستی تا که خار از پا درآرم نه پایی تا ره کویش سپارم نه دینی تا به او در بند باشم دمی از طاعتی خرسند باشم کنون این بی دل و دینم که بینی حکایت مختصر اینم که بینی عجب تر آنکه گر غیرت گذارد که دل شرحی ز جورش برشمارد ز بیم رنجش آن طبع سرکش زنم از دل به کلک و دفتر آتش همان بهتر که باز افسانه خوانم ز حال خود سخن در پرده رانم بیا ساقی از آن صهبای دلکش بزن آبی بر این جان پرآتش که طبع آتشین چون خوش فروزد مبادا در جهان آتش فروزد شرابی ده چو روی خرم دوست به دل شادی فزا یعنی غم دوست
[h=2]تو گفتی مه به چرخ بیستون شد تفرج را خرام آهسته می‌کرد سخن با کوهکن سربسته می‌کرد نخستین گفتش ای فرزانه استاد که کار افکندمت با سنگ و پولاد ندانم چونی از این رنج و تیمار گمانم این که فرسودی در این کار به سنگت هست چون پولاد پنجه و یا چون سنگی از پولاد رنجه من این پولاد رویی ها نمودم که با سنگت چو پولاد آزمودم چو می‌بینی ز فرهنگی که داری درین ره مومی از سنگی که داری جوابش داد آن پولاد بازو که ای مهر و مهت سنگ ترازو چودر دل آتشی دارم نهانی سزد گر سنگ و پولادم بخوانی اگر سنگ است از فولاد کاهد و گر پولاد سنگی نیز خواهد من آن سنگین تن پولاد جانم که از سنگی به سختی در نمانم اگر زین سنگ و پولاد آتشی زاد یقین می‌دان که عالم داد بر باد شکر لب گفت دشوار است بسیار که از یک تن برآید اینهمه کار با نیازی نیازت هست دانم به هر جا هست برخوان کش بخوانم که با درد سر کس سر ندارم زر ار باید دریغ از زر ندارم بگفت این پیشه انبازی نخواهد که این طایر هم آوازی نخواهد اگر سی مرغ اگر سیسد هزار است به یک سیمرغ در این قاف کار است درین کشور اگر چه هست دستور که گیرد کارفرما چند مزدور ولی در شهر ما این رسم برپاست که یک مزدور با یک کارفرماست دگر ره سیمبر افشاند گوهر که از زرکار مزدور است چون زر ترا بینم بدین گردن فرازی که از سیم و زر ما بی نیازی گرت سیم و زری در کار باشد از این در خیل ما بسیار باشد بگفت آن کس گزیر از زر ندارد که پنهان مخزن گوهر ندارد مرا گنجی نهان اندر نهاد است که با وی گنج باد آورد باد است محبت گنج و اشکم گوهر اوست سیه ماری چو زلفت بر سر اوست بدیدی گنج باد آورد پرویز ببین این گنج آب آورد من نیز به کف زان گنج باد آورد باد است مرا این گنج باد آور مراد است کسی کو گنج دارد باد پیماست ولی این گنج آب روی داناست بگفت این گنج را چون کردی انبوه بگفت از بس که خوردم تیشه چون کوه چو کوهم تیشه ی غم بر دل آید که این گنج مرادم حاصل آید به کان کندن ز سنگ آرند گوهر به جان کندن مرا این شد میسر بگفت این گنج را حاصل ندانم بگفتا بی نیازی زین و آنم بگفت این بی نیازی را غرض گو بگفتا تا نیاز آرم به یک سو بگفتا چون به یک سو شد نیازت بگفتا گیرم آن زلف درازت بگفتا جز سیه روزی چه حاصل ؟ بگفت این تیره روزی مقصد دل بگفتا باز مقصد در میان است ؟ بگفتا زانکه مقصودم عیان است بگفتا چیست مقصودت ؟ بگو فاش بگفتا جان فدای روی زیباش بگفتا چیست جان ؟ گفتا نثارت بگفتا چیست تن گفتا غبارت به دل گفتا چه داری ؟ گفت یادت مرادت گفت چه ؟ گفتا مردات بگفتا بیخودی، گفتا ز رویت بگفت آشفته ای، گفتا ز مویت بگفت از عاشقی باری غرض چیست بگفتا عشقبازان را غرض نیست بگفتا محرمت که ؟ گفت حرمان بگفتا همنشینت ؟ گفت هجران بگفتا جان در این ره بر سر آید بگفتا باله ار جان در خور آید ز پرکاری به هر سو می‌کشیدش به کار عاشقی مردانه دیدش به دل گفتا که این در عشق فردیست به کار عاشقی مردانه مردیست به دامان از هوس ننشسته گردش گواه عشق پاک اوست دردش چو می‌بینم هوس را نیست سوزی سر آرم با محبت چند روزی هوس چندی دلم را رهزن آمد همانا عشق پاکم دشمن آمد به ساقی گفت او را یک قدح ده به این غمدیده داروی فرح ده به ساغر کرد ساقی بادهٔ ناب فکند الفت میان آتش و آب گرفت و داد ساغر کوهکن را که درمان ساز غمهای کهن را بدو فرهاد گفت ای دلنوازم غمی کز تست چونش چاره سازم بگفت این می به هر دردی علاج است یکی خاصیتش با هر مزاج است ز درد ار خوشدلی می کان درد است وگر دلخسته‌ای درمان درد است چو از نوشین لبش کرد این سخن گوش به روی یار شیرین شد قدح نوش چو نوشید از کفش جام پیاپی عنان خامشی برد از کفش می برآورد از دل پردرد فریاد بگفت آه از دل پردرد فرهاد که مسکین را عجب کاری فتاده‌ست که کارش با چنین باری فتاده‌ست نیازی خسروی در وی نگیرد کجا نازش نیاز من پذیرد کسی کز افسر شاهیش عار است به دلق بینوایانش چکار است از این درگه که شاهان ناامیدند گدایان کی به مقصودی رسیدند چه باشد مفلسی را زیب بازار که گردد تاج شاهی را خریدار به راهی کافکند پی بادپایی به منزل کی رسد بشکسته پایی در آن توفان که آسیب نهنگ است شکسته زورقی را کی درنگ است در آن آتش کزو یاقوت بگداخت چگونه پنبه را جا می‌توان ساخت از آن صرصر که کوه از جا درآورد چه باشد تا خود احوال کفی کرد ز سیلابی که نخل اندازد از پای گیاهی کی تواند ماند برجای دلم شد صید آن ترک شکاری که شیران را همی بیند به خواری شدم در چنبر زلفی گرفتار که دارد از سر گردن کشان عار فکندم پنجه با آن سخت بازو که با او چرخ برناید به بازو جهاندم لاشه با چالاک رخشی که خواند رخش گردونش درخشی شدم با جادوی چشمی فسون ساز که سحرش بشکند بازار اعجاز دریغا زین تن فرسودهٔ من دریغا محنت بیهودهٔ من ز پای افتاد و بگرست آن چنان زار کزان کهسار شد سیلی نگون سار شراب کهنه و عشق جوانی در افکندش ز پای آنسان که دانی شکر لب گشت عطر افشان ز مویش ز چشم تر گلاب افشان به رویش بداد از لب میی اندوه سوزش که گویی جان به لب آمد هنوزش بلی ز آن می که در کامش فرو ریخت نمیرد، کآب خضرش در گلو ریخت وز آن پس شد به فکر چاره سازیش درآمد در مقام دلنوازیش به سد طنازی و شیرین زبانی ز لعل افشاند آب زندگانی که ای سودایی زنجیر مویم گذشته ز آرزوها آرزویم به ترکی غمزه‌ام تیرافکن تو شده هندوی مستم رهزن تو مپندار اینچنین نامهربانم که رسم مهربانی را ندانم هنوز آن عقل و آن فرهنگ دارم که با عشق و هوس فرقی گذارم اگر زهرم ولی پازهر دارم به جایی لطف و جایی قهر دارم همه نیشم ولی با خود پسندان همه نوشم به کام دردمندان سمومم لیک خاشاک هوا را نسیمم لیک گلزار وفا را به مغروران غرورم راست بازار نیازم را به مهجوران سر و کار سرم با تاج شاهان سرکش افتاد ولی سوز گدایانم خوش افتاد به خود گر راه می‌دادم هوس را نبود از من شکایت هیچ کس را ولی هر جا هوس شد پای برجای کشد عشق گرامی از میان پای بر آزادگان تا دلپسندم گر آن را زه دهم این را ببندم تو را خسرو مبین کش تاب دادم به رنجور هوس جلاب دادم گلش را با شکر پیوند کردم وزان گلشکرش خرسند کردم چو هم آهو ترا شد صید و هم شیر بری آن را به باغ این را به زنجیر و گر بر هر دو نیز آسیب خواهی از آن جان پروری زین مغز کاهی مرا خود نیز هست آن هوشیاری که دانم جای کین و جای یاری به صیادی چو بازم شهره و فاش که بشناسم کبوتر را ز خفاش به گلزار وفا آن باغبانم که خار اندازم و گل برنشانم به دلجوییش طرحی تازه افکند سخن را با نیاز افکند پیوند به چشمم گفت آن خونخوار جادو که مست افتاده در محراب ابرو به وصلم یعنی ایام جوانی به لعلم یعنی آب زندگانی به آشوب جهان یعنی به بویم به تاراج خرد یعنی به مویم به این هندوی آتشخانه رو به خورشید نهان در شام گیسو به شاخ طوبی و این سرو نازم به عمر خضر و گیسوی درازم بدان نیرنگ کن را عشوه رانی به نیرنگ دگر کن را ندانی به رنگ‌آمیزی کلک خیالم به شورانگیزی شوق وصالم به مهمان نوت یعنی غم من به شام هجر و زلف درهم من به بحر چرخ یعنی شبنم عشق به اصل هر خوشی یعنی غم عشق که تا سروم خرام‌آموز گشته‌ست جمالم تا جهان افروزگشته‌ست ندیدم راست کاری با فروغی سراسر بوده لافی یا دروغی نه با خسرو که باهر کس نشستم چو دیدم یک نظر زو دیده بستم همه در فکر خویش و کام خویشند همه در بند ننگ و نام خویشند اگر چه عشق را دامن بود پاک ز لوث تهمت مشتی هوسناک ولی در دفع تهمت ناشکیب است که گفت اسلام در دنیا غریب است به رمز این عشق را اسلام گفته‌ست غریبش گفته کز هرکس نهفته‌ست 
