امپراتوري ايران به دست مادها بنيان‌گذاري شد و هخامنشيها آن را به اوج شكوهش رساندند. گستره‌ي آن امپراتوري بيشتر سرزمين‌هاي خاورميانه را شامل مي‌شد و از ساحل غربي دريايي مديترانه تا مرزهاي هندوستان را در بر مي‌گرفت.
مادها و هخامنشيها از آريايي‌ها بودند كه نياكانشان از سرزمين‌هاي سرد شمال به ايران سرازير شدند و در غرب و جنوب غرب فلات ايران ساكن شدند. آنان بخش مهمي از انديشه‌هاي فرهنگي، نظامي و سياسي خود را از ساكنان بومي ايران و تمدن‌هايي كه پيرامون رودهاي دجله و فرات تشكيل شده بود، گرفتند و با پرورش آن‌چه از ديگران گرفته بودند، يكي از درخشان‌ترين تمدن‌هاي عصر خود را به پايه‌گذاري كردند.
ده هزار سال تمدن
اقوام بومي ايران نخستين كساني بودند كه گندم و جو را شناختند، ابزار كشاورزي سنگي و مفرغي ساختند و جانوران را اهلي كردند. نخستين آثار سفالي در محل شهر باستاني سِيَلك، نزديك كاشان، و بهترين ظرف هاي لعابي و سراميك از تپه حصار دامغان به دست آمده است. نخستين ابزار ريسندگي و بافندگي در غار كمربند، نزديك بهشهر، يافت شده است كه به 7 هزار سال پيش از ميلاد مسيح بازمي‌گردد. اين يافته‌ها و شواهد ديگر، به خوبي نشان مي‌دهند كه ايران بيش از ده هزار سال پيشينه‌ي تمدن دارد.
ورود آريايي‌ها
آريايي‌ها حدود 5 هزار سال پيش در منطقه اوراسيا، نزديك كوه‌هاي اورال بين آسيا و اروپا، زندگي مي‌كردند و به علت سرد شدن هوا و طولاني بودن تاريكي شب مجبور شدند به مناطق گرم‌تر مهاجرت كنند. حدود 3 هزار سال پيش، دسته‌اي از آنان به اروپا، دسته‌اي به هندوستان و دسته‌اي به فلات ايران مهاجرت كرد. دسته اخير از طريق خوارزم و قفقاز به سرزميني وارد شدند كه ابتدا ايريانا، سپس آريانا و اِران و سرانجام ايران نام گرفت.
سه قوم بزرگ
وقتي آريايي‌ها به فلات ايران وارد شدند، به سه شعبه تقسيم شدند. پارس‌ها در جنوب ايران و استان كنوني فارس و بخشي از ايلام ساكن شدند؛ هخامنشيها و ساسانيان از اين گروه بودند. مادها در غرب ايران به ويزه دامنه‌هاي الوند مستقر شدن و بعدها امپراتوري ماد را به وجود آوردند. پارت‌ها نيز به خراسان بزرگ وارد شدند؛ اشكانيان از اين گروه بودند. بخشي از پارت‌ها به نام سكاها بين درياي خزر و درياچه آرال ساكن شدند و بعدها مزاحمت‌هايي براي هخامنشيها به وجود آوردند. مهاجمان آريايي كه از تمدن بهره‌ي اندكي برده بودند، فرهنگ بومي ايران را كسب كردند و در مقابل جنگ آوري و دلاوري را به بوميان ايران آموختند.
دين آريايي‌ها
آريايي‌ها چون از سرزمين‌هاي سرد با شب هاي طولاني به ايران مهاجرت كرده بودند، به خورشيد(مهر يا ميترا) و هرچه كه نوراني بود، احترام مي‌گذاشتند. احترام به آتش نيز به خاطر گرمي بخشي و روشني آن بود. مدتي پس از استقرار آريايي‌ها در ايران، پيامبري به نام زرتشت از ميان آنان برخاست و ايرانيان به اهورامزدا، به معناي داناي بزرگ، معتقد شدند كه در واقع خداوند يكتا بود. البته، آنان به فرشتگاني مانند آناهيتا( ناهيد كه فرشته‌ي آب بود و نيز مهر، ميترا كه فرشته‌ي خورشيد بود)احترام مي‌گذاشتند. دين زرتشت در زمان مادها و هخامنشيها شكوفا شد و پيروان زيادي پيدا كرد.
نخستين امپراتوري
مادها نخستين امپراتوري ايران را به وجود آوردند و بيش از 150 سال بر نواحي غرب ايران از همدان تا آذربايجان و بخش هايي از بين النهرين حكومت كردند. آمادانا مركز حكومت مادها بود كه چندي بعد به هگمتانه، به معني محل تجمع، مشهور شد. هگمتانه يادآور گرد هم‌آيي بزرگ مادها براي انتخاب ديااُكو به عنوان نخستين پادشاه ماد است. ديااُكو، كه خود را داور مي‌ناميد، در سال 706 پيش از ميلاد قبيله‌هاي ماد را عليه آشوريان متحد كرد و كوشيد بر سلطه‌ي آنان بر مادها خاتمه دهد. اين آرزو در حكومت هوَخشََتَرِه، فرزند ديااُكو، به حقيقت پيوست. مادها در سال 612 پيش از ميلاد شهر نينوا، پايتخت آشور، را به كمك بابِلي ها تسخير كردند و به سال‌ها ويرانگري و ستم بيش از اندازه آشوريان خاتمه دادند.
كوروش بزرگ
كوروش فرزند كمبوجيه از قوم پارس و ماندانا، دختر آزيدِهاگ پادشاه ماد، بود كه بر اثر فشار بيش از اندازه مادها بر قوم پارس، به جنگ پدربزرگش رفت، او را شكست داد، هگمتانه را گرفت و سلسله‌ي هخامنشي را در سال 550 پيش از ميلاد بنيان نهاد. چندي بعد، كِرِزوس، پادشاه ليدي، به تحريك يوناني‌ها بر ضد كوروش قيام كرد. از اين رو، كوروش به آسياي صغير لشكر كشيد و سارد، پايتخت ليدي، را گرفت. پادشاه هخامنشي در سال 538 پيش از ميلاد، بابل را فتح كرد و همه‌ي اسيران و بردگان را آزاد كرد و فرمان داد هيچ خانه‌اي ويران نشود، مال هيچ‌فردي چپاول نشود و همه آزاد باشند.
امپراتوري جهاني
داريوش اول، داريوش بزرگ، كارهاي مهمي براي گسترش امپراتوري هخامنشي انجام داد. احداث راه شاهي و ايجاد چاپارخانه ارتباط ايالت‌ها (ساتراپ‌ها) را آسان كرد و ضرب سكه استاندارد و قانون‌هاي عادلانه براي دريافت ماليات باعث رونق تجارت شد. داريوش بازرساني داشت كه به ساتراپ‌ها فرستاده مي‌شدند و به كار نيروهاي دولتي نظارت مي‌كردند. به علاوه، او مجموعه قوانيني وضع كرده بود كه تا اندازه‌اي از قانون‌هاي مشهور حمورابي اقتباس شده بود. داريوش بزرگ به كمك فينيقي‌ها ارتش ايران را به كشتي‌هاي جنگي تجهيز كرد و براي نخستين بار ارتباط بين درياي سرخ و مديترانه را از راه نيل برقرار كرد. در زمان او وسعت قلمرو ايران به بالاترين حد خود رسيد.
پايان هخامنشيان
در زمان داريوش برخوردهايي بين ايراني‌ها و يوناني‌ها رخ داد. داريوش در جنگ اول كاري از پيش نبرد، در جنگ دوم ، نبرد مارتُن، شكست خورد و جنگ سوم را به علت شورشي در مصر نيمه كاره رها كرد. پس از او خشايارشاه توانست با تلاش بيش از دو ميليون مرد جنگي آتن را در نبرد ترومپِل فتح كند. اما داريوش سوم نتوانست در برابر هجوم لشكريان اسكندر مقاومت كند و در اثر خيانت يكي از سردارانش كشته شد و تخت جمشيد در 331 پيش از ميلاد به دست اسكندر افتاد و آن را به آتش كشيد.
دستاوردهاي تمدن هخامنشي
تمدني كه هخامنشيها به وجود آوردند، دستاوردهاي مهمي براي ايرانيان و ملت‌هاي ديگر داشت. در اين‌جا به چند نمونه از آنها اشاره مي‌كنيم. درباره‌ي اين تمدن و دستاوردهاي آن در مقاله‌هاي تكميلي بيشتر خواهيد خواند.
نخستين پيمان‌نامه‌ي حقوق بشر
در سال 1878 ميلادي استوانه‌اي از گل پخته از خرابه‌هاي بابل به دست آمد كه فرمان‌هاي كوروش بزرگ درباره آزادي اسيران و آزار نرساندن به مردمان شهرهاي فتح شده به خط و زبان بابلي روي آن نوشته شده بود. اين استوانه به عنوان نخستين اعلاميه‌ي حقوق بشر در موزه بريتانيا، در انگلستان، نگهداري مي‌شود.
قديمي‌ترين فرش جهان
باستان شناسان شوروي سابق هنگام حفاري زير يخ‌هاي منطقه پازيريك در مرز مغولستان ، فرشي به طول دو متر و عرض يك متر و نيم كشف كردند كه نقش هاي مرسوم در كتيبه هاي هخامنشي در آن ديده مي شود. اين فرش را ، كه نشان‌دهنده پيشرفت هنر و فن نساجي و فرش بافي در دوران هخامنشي است، سكاها از ايران غارت كرده و به جنوب روسيه برده بودند.
نخستين پست جهان
به دستور داريوش بزرگ جاده معروف به جاده‌ي شاهي براي آسان كردن ارتباط بيت 25 ايالت امپراتوري بزرگ هخامنشي بين شوش و سارد احداث شد. اين جاده ،كه شرق و غرب امپراتوري را به هم پيوند مي زد، 2500 كيلومتر طول و 111 ايستگاه(چاپارخانه) داشت. در هر ايستگاه چابك سواران ماهر بر گرده‌ي اسب‌ها‌ي تندرو در انتظار رسيدن پيك شاهي بودند تا بي‌درنگ پيام را بگيرند و به چاپارخانه بعدي برسانند. به نوشته هرودوت، مورخ يوناني، چاپارها اين مسير را طي ده روز مي‌پيمودند.
چكيده معماري جهان
ساختمان تخت جمشيد به دستور داريوش بزرگ آغاز شد و پادشاهان بعدي هر كدام قسمتي به آن افزودند. در ساختمان اين بنا از كار بي‌مزد بردگان استفاده نشد. مزد كارگران و مهندساني كه از سراسر جهان براي ساختن اين بنا دعوت شده بودند، در لوح‌هاي كشف شده از تخت جمشيد نوشته شده است. اين بنا نشانه عظمت و پيشرفت فني و هنري هخامنشيان است.
مختصر و مفيد
• مادها اسب هاي زيبا و خوش اندامي پرورش مي‌دادند و به يوناني ها مي‌فروختند. يونجه، كه خوراك اسب و جانوران اهلي ديگر بود، در زمان داريوش بزرگ از ايران به اروپا برده شد.
• به اسب در زبان عربي فَرَس گفته مي شود كه به معناي" از فارس آمده" است و مشخص مي‌كند اسب مشهور عربي، ريشه‌ي ايراني دارد.
• مادها باغ هاي باصفايي در اطراف دره الوند ايجاد كرده بودند كه به زبان پارسي باستان به آنها پر ديس مي‌گفتند. اين وازه به زبان يوناني راه يافت و به صورت پارادايز درآمد كه به معناي بهشت است.
• ارابه هاي مرگبار هخامنشي در محل محور چرخ خود دو تيغه داس مانند داشتند كه هنگام جولان دادن ارابه‌رانان در ميدان كارزار، پيكر سربازان دشمن را قطعه قطعه مي‌كردند.
• بانكداري مهم ترين نوآوري اقتصادي ايرانيان بود. بانكداري به صورت صندوق امانات و دادن وام آغاز شد و به تدريج به پشتوانه طرح‌هاي بزرگي مانند حفر قنات‌هاي طولاني تبديل شد.
• هلو از طريق ايران به روم و از آن جا به سراسر اروپا برده شد. در فرهنگ انگليسي وازه Pech به عنوان هلو آمده است كه از وازه‌ي Persia به معناي فارس گرفته شده است.
• در بيشتر نوشته هايي كه از دوران هخامنشي برجاي مانده است، ايرانيان از دو صفت دروغگويي و قرض كردن منع شده اند. ايرانيان دروغ را بدترين گناه مي دانستند و به اين جهت از قرض گرفتن واهمه داشتند كه مبادا به خاطر بدهكاري دروغ بگويند.
• آريوبرزَن سردار شجاع ايراني و سربازان دليرش در محل بند فارس، در كوه‌‌كيلويه، به پيشواز سپاهيان اسكندر رفتند و تا آخرين قطره خون با آنان جنگيدند و در راه ميهن جان باختند.
مهم ترين رويدادهاي ايران باستان
حدود 1000-1100 پيش از ميلاد، چادرنشينان آريايي، نياكان مادها و پارسيان، به سوي ايران سرازير شدند.
حدود 885 پيش از ميلاد، آشوريان به سرعت بر بيشتر خاور نزديك مسلط شدند.
625 پيش از ميلاد، هوخشتره بر تخت ما د جلوس كرد و به ساماندهي ارتش مشغول شد.
612 پيش از ميلاد، مادها به كمك بابلي ها پايتخت آشور را فتح كردند.
599 پيش از ميلاد، كوروش دوم، كوروش كبير، به دنيا آمد.
558 پيش از ميلاد، كوروش كبير پادشاه پارس شد.
550 پيش از ميلاد، كوروش بر امپراتوري ماد مسلط شد.
546 پيش از ميلاد، كوروش پايتخت ليدي، سارد، را فتح كرد.
539 پيش از ميلاد، ارتش كوروش بابل را تسخير كرد.
525 پيش از ميلاد، كمبوجيه دوم، فرزند كوروش، مصر را جزو قلمرو ايران كرد.
522 پيش از ميلاد، فردي ادعا مي‌كند پسر كوچك كوروش است، پسري كه پيش‌تر كمبوجيه او را كشته بود. به زودي كمبوجيه با وضع مشكوك كشته مي‌شود. پس از مدتي، نجيب‌زادگان ايراني، غاصب را به قتل مي‌رسانند و داريوش را به پادشاهي بر مي‌گزينند.
512 پيش از ميلاد، داريوش از تنگه بُسفُر عبور كرد و به اروپا وارد شد.
490 پيش از ميلاد، سپاه ايران در دشت ماراتون از آتني ها شكست خورد.
480 پيش از ميلاد، خشايارشاه بر تنگه داردانل پل زد و آتن را فتح كرد.
334 پيش از ميلاد، اسكندر از تنگه داردانل عبور مي كند و به ايران يورش مي‌برد
مادها و هخامنشيها از آريايي‌ها بودند كه نياكانشان از سرزمين‌هاي سرد شمال به ايران سرازير شدند و در غرب و جنوب غرب فلات ايران ساكن شدند. آنان بخش مهمي از انديشه‌هاي فرهنگي، نظامي و سياسي خود را از ساكنان بومي ايران و تمدن‌هايي كه پيرامون رودهاي دجله و فرات تشكيل شده بود، گرفتند و با پرورش آن‌چه از ديگران گرفته بودند، يكي از درخشان‌ترين تمدن‌هاي عصر خود را به پايه‌گذاري كردند.
ده هزار سال تمدن
اقوام بومي ايران نخستين كساني بودند كه گندم و جو را شناختند، ابزار كشاورزي سنگي و مفرغي ساختند و جانوران را اهلي كردند. نخستين آثار سفالي در محل شهر باستاني سِيَلك، نزديك كاشان، و بهترين ظرف هاي لعابي و سراميك از تپه حصار دامغان به دست آمده است. نخستين ابزار ريسندگي و بافندگي در غار كمربند، نزديك بهشهر، يافت شده است كه به 7 هزار سال پيش از ميلاد مسيح بازمي‌گردد. اين يافته‌ها و شواهد ديگر، به خوبي نشان مي‌دهند كه ايران بيش از ده هزار سال پيشينه‌ي تمدن دارد.
ورود آريايي‌ها
آريايي‌ها حدود 5 هزار سال پيش در منطقه اوراسيا، نزديك كوه‌هاي اورال بين آسيا و اروپا، زندگي مي‌كردند و به علت سرد شدن هوا و طولاني بودن تاريكي شب مجبور شدند به مناطق گرم‌تر مهاجرت كنند. حدود 3 هزار سال پيش، دسته‌اي از آنان به اروپا، دسته‌اي به هندوستان و دسته‌اي به فلات ايران مهاجرت كرد. دسته اخير از طريق خوارزم و قفقاز به سرزميني وارد شدند كه ابتدا ايريانا، سپس آريانا و اِران و سرانجام ايران نام گرفت.
سه قوم بزرگ
وقتي آريايي‌ها به فلات ايران وارد شدند، به سه شعبه تقسيم شدند. پارس‌ها در جنوب ايران و استان كنوني فارس و بخشي از ايلام ساكن شدند؛ هخامنشيها و ساسانيان از اين گروه بودند. مادها در غرب ايران به ويزه دامنه‌هاي الوند مستقر شدن و بعدها امپراتوري ماد را به وجود آوردند. پارت‌ها نيز به خراسان بزرگ وارد شدند؛ اشكانيان از اين گروه بودند. بخشي از پارت‌ها به نام سكاها بين درياي خزر و درياچه آرال ساكن شدند و بعدها مزاحمت‌هايي براي هخامنشيها به وجود آوردند. مهاجمان آريايي كه از تمدن بهره‌ي اندكي برده بودند، فرهنگ بومي ايران را كسب كردند و در مقابل جنگ آوري و دلاوري را به بوميان ايران آموختند.
دين آريايي‌ها
آريايي‌ها چون از سرزمين‌هاي سرد با شب هاي طولاني به ايران مهاجرت كرده بودند، به خورشيد(مهر يا ميترا) و هرچه كه نوراني بود، احترام مي‌گذاشتند. احترام به آتش نيز به خاطر گرمي بخشي و روشني آن بود. مدتي پس از استقرار آريايي‌ها در ايران، پيامبري به نام زرتشت از ميان آنان برخاست و ايرانيان به اهورامزدا، به معناي داناي بزرگ، معتقد شدند كه در واقع خداوند يكتا بود. البته، آنان به فرشتگاني مانند آناهيتا( ناهيد كه فرشته‌ي آب بود و نيز مهر، ميترا كه فرشته‌ي خورشيد بود)احترام مي‌گذاشتند. دين زرتشت در زمان مادها و هخامنشيها شكوفا شد و پيروان زيادي پيدا كرد.
نخستين امپراتوري
مادها نخستين امپراتوري ايران را به وجود آوردند و بيش از 150 سال بر نواحي غرب ايران از همدان تا آذربايجان و بخش هايي از بين النهرين حكومت كردند. آمادانا مركز حكومت مادها بود كه چندي بعد به هگمتانه، به معني محل تجمع، مشهور شد. هگمتانه يادآور گرد هم‌آيي بزرگ مادها براي انتخاب ديااُكو به عنوان نخستين پادشاه ماد است. ديااُكو، كه خود را داور مي‌ناميد، در سال 706 پيش از ميلاد قبيله‌هاي ماد را عليه آشوريان متحد كرد و كوشيد بر سلطه‌ي آنان بر مادها خاتمه دهد. اين آرزو در حكومت هوَخشََتَرِه، فرزند ديااُكو، به حقيقت پيوست. مادها در سال 612 پيش از ميلاد شهر نينوا، پايتخت آشور، را به كمك بابِلي ها تسخير كردند و به سال‌ها ويرانگري و ستم بيش از اندازه آشوريان خاتمه دادند.
كوروش بزرگ
كوروش فرزند كمبوجيه از قوم پارس و ماندانا، دختر آزيدِهاگ پادشاه ماد، بود كه بر اثر فشار بيش از اندازه مادها بر قوم پارس، به جنگ پدربزرگش رفت، او را شكست داد، هگمتانه را گرفت و سلسله‌ي هخامنشي را در سال 550 پيش از ميلاد بنيان نهاد. چندي بعد، كِرِزوس، پادشاه ليدي، به تحريك يوناني‌ها بر ضد كوروش قيام كرد. از اين رو، كوروش به آسياي صغير لشكر كشيد و سارد، پايتخت ليدي، را گرفت. پادشاه هخامنشي در سال 538 پيش از ميلاد، بابل را فتح كرد و همه‌ي اسيران و بردگان را آزاد كرد و فرمان داد هيچ خانه‌اي ويران نشود، مال هيچ‌فردي چپاول نشود و همه آزاد باشند.
امپراتوري جهاني
داريوش اول، داريوش بزرگ، كارهاي مهمي براي گسترش امپراتوري هخامنشي انجام داد. احداث راه شاهي و ايجاد چاپارخانه ارتباط ايالت‌ها (ساتراپ‌ها) را آسان كرد و ضرب سكه استاندارد و قانون‌هاي عادلانه براي دريافت ماليات باعث رونق تجارت شد. داريوش بازرساني داشت كه به ساتراپ‌ها فرستاده مي‌شدند و به كار نيروهاي دولتي نظارت مي‌كردند. به علاوه، او مجموعه قوانيني وضع كرده بود كه تا اندازه‌اي از قانون‌هاي مشهور حمورابي اقتباس شده بود. داريوش بزرگ به كمك فينيقي‌ها ارتش ايران را به كشتي‌هاي جنگي تجهيز كرد و براي نخستين بار ارتباط بين درياي سرخ و مديترانه را از راه نيل برقرار كرد. در زمان او وسعت قلمرو ايران به بالاترين حد خود رسيد.
پايان هخامنشيان
در زمان داريوش برخوردهايي بين ايراني‌ها و يوناني‌ها رخ داد. داريوش در جنگ اول كاري از پيش نبرد، در جنگ دوم ، نبرد مارتُن، شكست خورد و جنگ سوم را به علت شورشي در مصر نيمه كاره رها كرد. پس از او خشايارشاه توانست با تلاش بيش از دو ميليون مرد جنگي آتن را در نبرد ترومپِل فتح كند. اما داريوش سوم نتوانست در برابر هجوم لشكريان اسكندر مقاومت كند و در اثر خيانت يكي از سردارانش كشته شد و تخت جمشيد در 331 پيش از ميلاد به دست اسكندر افتاد و آن را به آتش كشيد.
دستاوردهاي تمدن هخامنشي
تمدني كه هخامنشيها به وجود آوردند، دستاوردهاي مهمي براي ايرانيان و ملت‌هاي ديگر داشت. در اين‌جا به چند نمونه از آنها اشاره مي‌كنيم. درباره‌ي اين تمدن و دستاوردهاي آن در مقاله‌هاي تكميلي بيشتر خواهيد خواند.
نخستين پيمان‌نامه‌ي حقوق بشر
در سال 1878 ميلادي استوانه‌اي از گل پخته از خرابه‌هاي بابل به دست آمد كه فرمان‌هاي كوروش بزرگ درباره آزادي اسيران و آزار نرساندن به مردمان شهرهاي فتح شده به خط و زبان بابلي روي آن نوشته شده بود. اين استوانه به عنوان نخستين اعلاميه‌ي حقوق بشر در موزه بريتانيا، در انگلستان، نگهداري مي‌شود.
قديمي‌ترين فرش جهان
باستان شناسان شوروي سابق هنگام حفاري زير يخ‌هاي منطقه پازيريك در مرز مغولستان ، فرشي به طول دو متر و عرض يك متر و نيم كشف كردند كه نقش هاي مرسوم در كتيبه هاي هخامنشي در آن ديده مي شود. اين فرش را ، كه نشان‌دهنده پيشرفت هنر و فن نساجي و فرش بافي در دوران هخامنشي است، سكاها از ايران غارت كرده و به جنوب روسيه برده بودند.
نخستين پست جهان
به دستور داريوش بزرگ جاده معروف به جاده‌ي شاهي براي آسان كردن ارتباط بيت 25 ايالت امپراتوري بزرگ هخامنشي بين شوش و سارد احداث شد. اين جاده ،كه شرق و غرب امپراتوري را به هم پيوند مي زد، 2500 كيلومتر طول و 111 ايستگاه(چاپارخانه) داشت. در هر ايستگاه چابك سواران ماهر بر گرده‌ي اسب‌ها‌ي تندرو در انتظار رسيدن پيك شاهي بودند تا بي‌درنگ پيام را بگيرند و به چاپارخانه بعدي برسانند. به نوشته هرودوت، مورخ يوناني، چاپارها اين مسير را طي ده روز مي‌پيمودند.
چكيده معماري جهان
ساختمان تخت جمشيد به دستور داريوش بزرگ آغاز شد و پادشاهان بعدي هر كدام قسمتي به آن افزودند. در ساختمان اين بنا از كار بي‌مزد بردگان استفاده نشد. مزد كارگران و مهندساني كه از سراسر جهان براي ساختن اين بنا دعوت شده بودند، در لوح‌هاي كشف شده از تخت جمشيد نوشته شده است. اين بنا نشانه عظمت و پيشرفت فني و هنري هخامنشيان است.
مختصر و مفيد
• مادها اسب هاي زيبا و خوش اندامي پرورش مي‌دادند و به يوناني ها مي‌فروختند. يونجه، كه خوراك اسب و جانوران اهلي ديگر بود، در زمان داريوش بزرگ از ايران به اروپا برده شد.
• به اسب در زبان عربي فَرَس گفته مي شود كه به معناي" از فارس آمده" است و مشخص مي‌كند اسب مشهور عربي، ريشه‌ي ايراني دارد.
• مادها باغ هاي باصفايي در اطراف دره الوند ايجاد كرده بودند كه به زبان پارسي باستان به آنها پر ديس مي‌گفتند. اين وازه به زبان يوناني راه يافت و به صورت پارادايز درآمد كه به معناي بهشت است.
• ارابه هاي مرگبار هخامنشي در محل محور چرخ خود دو تيغه داس مانند داشتند كه هنگام جولان دادن ارابه‌رانان در ميدان كارزار، پيكر سربازان دشمن را قطعه قطعه مي‌كردند.
• بانكداري مهم ترين نوآوري اقتصادي ايرانيان بود. بانكداري به صورت صندوق امانات و دادن وام آغاز شد و به تدريج به پشتوانه طرح‌هاي بزرگي مانند حفر قنات‌هاي طولاني تبديل شد.
• هلو از طريق ايران به روم و از آن جا به سراسر اروپا برده شد. در فرهنگ انگليسي وازه Pech به عنوان هلو آمده است كه از وازه‌ي Persia به معناي فارس گرفته شده است.
• در بيشتر نوشته هايي كه از دوران هخامنشي برجاي مانده است، ايرانيان از دو صفت دروغگويي و قرض كردن منع شده اند. ايرانيان دروغ را بدترين گناه مي دانستند و به اين جهت از قرض گرفتن واهمه داشتند كه مبادا به خاطر بدهكاري دروغ بگويند.
• آريوبرزَن سردار شجاع ايراني و سربازان دليرش در محل بند فارس، در كوه‌‌كيلويه، به پيشواز سپاهيان اسكندر رفتند و تا آخرين قطره خون با آنان جنگيدند و در راه ميهن جان باختند.
مهم ترين رويدادهاي ايران باستان
حدود 1000-1100 پيش از ميلاد، چادرنشينان آريايي، نياكان مادها و پارسيان، به سوي ايران سرازير شدند.
حدود 885 پيش از ميلاد، آشوريان به سرعت بر بيشتر خاور نزديك مسلط شدند.
625 پيش از ميلاد، هوخشتره بر تخت ما د جلوس كرد و به ساماندهي ارتش مشغول شد.
612 پيش از ميلاد، مادها به كمك بابلي ها پايتخت آشور را فتح كردند.
599 پيش از ميلاد، كوروش دوم، كوروش كبير، به دنيا آمد.
558 پيش از ميلاد، كوروش كبير پادشاه پارس شد.
550 پيش از ميلاد، كوروش بر امپراتوري ماد مسلط شد.
546 پيش از ميلاد، كوروش پايتخت ليدي، سارد، را فتح كرد.
539 پيش از ميلاد، ارتش كوروش بابل را تسخير كرد.
525 پيش از ميلاد، كمبوجيه دوم، فرزند كوروش، مصر را جزو قلمرو ايران كرد.
522 پيش از ميلاد، فردي ادعا مي‌كند پسر كوچك كوروش است، پسري كه پيش‌تر كمبوجيه او را كشته بود. به زودي كمبوجيه با وضع مشكوك كشته مي‌شود. پس از مدتي، نجيب‌زادگان ايراني، غاصب را به قتل مي‌رسانند و داريوش را به پادشاهي بر مي‌گزينند.
512 پيش از ميلاد، داريوش از تنگه بُسفُر عبور كرد و به اروپا وارد شد.
490 پيش از ميلاد، سپاه ايران در دشت ماراتون از آتني ها شكست خورد.
480 پيش از ميلاد، خشايارشاه بر تنگه داردانل پل زد و آتن را فتح كرد.
334 پيش از ميلاد، اسكندر از تنگه داردانل عبور مي كند و به ايران يورش مي‌برد