• توجه: در صورتی که از کاربران قدیمی ایران انجمن هستید و امکان ورود به سایت را ندارید، میتوانید با آیدی altin_admin@ در تلگرام تماس حاصل نمایید.

مجموعه گنجعلي خان

Nicol

متخصص بخش گردشگری
مجموعه گنجعلي خان

ganjalikhan4.jpg







گنجعلي خان از سرداران سلحشور دربار صفويه بود كه به سال 1005 هـ .ق به فرمان شاه عباس صفوي حاكم كرمان گرديد. او مردي لايق و حاكمي دلير و مدير بود. دوران حكومت وي در كرمان از روشن ترين دوران تاريخي اين ديار است. در اين دوره كرمان از ثبات سياسي، اقتصادي و اجتماعي خوبي برخوردار بود و بي ترديد اين وضعيت سرچشمه از لياقت و كفايت حاكم «گنجعلي خان» سرچشمه مي گرفت.



اقدامات عمراني چشمگيري در دوران حكومت (1005 – 1034 هـ .ق) صورت پذيرفت كه بنا به گفته دكتر باستاني پاريزي «او سعي داشت شهر ضعفا را لااقل به دهكده اغنيا تبديل نمايد». از جمله بناهاي عام المنفعه كه به دستور اين حاكم در شهر كرمان ساخته شده مجموعه گنجعلي خان شامل ميدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و ساير ابنيه ديگري است كه در دوران حكومت او احداث و امروزه از جاذبه هاي تاريخي و ديدني شهر كرمان محسوب مي گردند.



اين مجموعه كه در مركز شهر كرمان و در حاشيه بازار واقع شده، در ساخت، شكل گيري و تكامل بازار كرمان تأثير گذار بوده است. مساحت مجموعه قريب به 11000 متر مربع است كه داراي يك ميدان مي باشد و ساير آثار و ابنيه در محورهاي شرقي – غربي و شمالي – جنوبي آن شكل گرفته اند. به منظور تكامل مجموعه و با توجه به كاربري هاي متفاوت بازارها و مساجد كوچكي در چهار جناح ميدان بنا كرده اند و يك مسجد اختصاصي در ضلع شرقي ميدان وجود دارد كه با توجه به تزيينات منحصر به فرد، مي توان آن را موزه اي از هنرهاي بديع معماري برشمرد.
 

Nicol

متخصص بخش گردشگری
حمام گنجعلي خان


يكي از مهمترين بناهاي مجموعه، حمامي است كه در ضلع جنوب ميدان و در ميانه بازار بزرگ كرمان واقع است. اين بنا تلفيقي از هنر معماري و كاربرد مصالح گوناگون، با فضايي مناسب و مورد پسند عامه مردم است.
اين حمام به استناد كتيبه سردر آن در سال 1020 هـ .ق. ساخته شده و معمار آن سلطان محمد، معمار يزدي بوده است كه با برداشت صحيح از اوضاع اقليمي، اقتصادي و فرهنگي منطقه چنين بنايي را احداث نموده است.
سردر حمام داراي تزيينات گچبري و نقاشي است. تزيينات در دو مورد تاريخي انجام گرفته است. بر روي آثار دوره صفويه، شخصي به نام ميرزا شكراله در حدود 75 سال پيش و با توجه به الگوهاي پيرامون خويش نقاشي كرده است.



حمام گنجعلي خان اثري بديع از نقاشي ها، مقرنس كاري ها، كاشيكاري ها و گچبرهاي زيبا همراه با استفاده از تزيينات سنگي بسيار ظريف است. آب مورد نياز اين حمام از قناتي تأمين مي شد كه مظهر آن در ميدان گنجعلي خان بود. خروج فاضلاب آن نيز با درنظر گرفتن مسائل بهداشتي و زيست محيطي بوده است. اين حمام 26 متر طول 30 متر عرض و حدود 1300 متر مربع زيربنا دارد، كه شامل سردر، دالان ورودي، رختكن، هشتي حدفاصل گرمخانه، خزينه، چال حوض، بخش خصوصي و تون مي باشد.

در غرفه هاي بخش رختكن با ايجاد قرينه سازي در ايوان ها، ايوانچه ها و ستون هاي سنگي، فضاي زيبان و مناسبي به وجود آمده است. و نور آن از روزنه سقف ها و انعكاس آن در آب حوض ها تأمين مي شود. سقف رختكن با ارتفاعي نسبتاً بلند بر ستون هاي سنگي استوار است. تزيينات آن كاربندي و يزدي بندي مي باشد و ازاره آن كاشي خشتي با نقوش اسليمي دارد.


با دالاني زاويه دار به گرمخانه راه مي يابيم. در اين قسمت و در ضلع شرقي آن چال حوض عمومي و در بخش غربي آن چال حوض خصوصي قراردارد و حاكم نشين در اين قسمت واقع شده است.


سقف گرمخانه طاقي شبيه خيمه است كه طراحي فضاي آن بصورت هشت و نيم هشت صورت پذيرفته كه نور آن از سقف تأمين مي شود و هشت ستون حمام زيبايي آن را دو چندان كرده است. طاق هاي جناقي با خيز كم بر روي هشت ستون گرمخانه به صورت يكپارچه قرار گرفته اند و حوض آب سرد، چشم اندازي زيبا از معماري، گچبري و كاشيكاري حمام را درون آب زلال خود به تصوير كشيده است. استفاده از سنگ هاي حجاري شده همراه با طاق و ايوان جلوه خاصي به فضاي معماري حمام داده است به گونه اي كه فضاهاي كوچك بزرگ تر و فضاهاي تاريك روشن تر جلوه مي كنند.


سيستم آبرستاني و فوران فواره ها بسيار اصولي طراحي گرديده و سنگ هاي يكپارچه نصب شده در بدنه شرقي و غربي حمام موقعيت زماني را جهت ابلاغ به مشتريان با تابيدن نور خورشيد مشخص مي نمايد. از ديگر بخش هاي حمام سيستم گرمايش آن است كه گرماي حاصله از تون به زير كانال هاي كف هدايت و دود حاصله از دودكش خارج مي شود.


اين حمام تا حدود 60 سال پيش داير بوده اما در حال حاضر نقش و كاربرد گردشگري پيدا كرده و همه روزه به ويژه در تعطيلات، پذيراي بازديدكنندگان بسياري است. در حال حاضر در اين حمام مجسمه هاي مومي ملبس به لباس هاي سنتي مردم كرمان، صحنه هايي از استحمام به شيوه سنتي را به نمايش مي گذارند. در كنار اين مجسمه ها وسايل مختلف حمام نيز نمايش داده مي شود. اين مجسمه ها در سال 1352 در دانشكده هنرهاي زيباي تهران، طراحي و به اين محل منتقل شدند.
 

Nicol

متخصص بخش گردشگری
ميدان گنجعلي خان



از ديگر آثاري كه از مجموعه گنجعلي خان بر جاي مانده، ميداني در بخش مركزي شهر كرمان است كه در حاشيه بازار بزرگ واقع شده است. در گذشته، ميدان ها شهر در نزديكي مقر حكومتي احداث و از آنها براي جمع كردن مردم و ابلاغ اعلانات حكومتي و يا شركت در مراسم عزاداري استفاده مي شد. ميدان به معناي خاص به فضاي وسيعي در بخش مركزي شهر اتلاق مي شد كه از ديرباز به يادگار مانده و كاربرد سياسي، نظامي، اجتماعي و گاهي اقتصادي داشته است.


ميدان گنجعلي خان همانند ميدان هاي نقش جهان در اصفهان و يا ميرچخماق در يزد، در اطراف خود بعضي از عناصر شهري را گردآورده است. در سه ضلع ميدان گنجعلي خان بازار واقع شده و در ضلع ديگرش سراي گنجعلي خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواري با بازارها و چهار سوق، اين مجموعه به هم تنيده را كامل كرده است.


طاقنماهاي آجري، كاشيكاري، فضاي سبز، حوض آب و ديگر آثار ديدني، بر زيبايي اين ميدان افزوده اند.
طول ميدان 100 متر و عرض آن 50 متر است. در شمال ميدان، ضرابخانه و بخشي از بازار مسگران واقع است. در جنوب آن بازار و حمام گنجعلي خان قرار دارد و مسجد و سراي گنجعلي خان در شرق ميدان واقع شده اند. در قسمت غربي ميدان نيز آب انبار گنجعلي خان و بخشي از بازار مسگرها واقع شده است.
 

Nicol

متخصص بخش گردشگری
مسجد گنجعلي خان



مسجد در ضلع شرقي و در جوار سراي گنجعلي خان واقع گرديده است. ورودي آن از طريق طاقنماهاي ميدان است كه ساده اجرا شده اند. در بدنه داخلي طاقنما تزيينات گچبري با طرح گره ديده مي شود كه تماشاگر را به خود جلب مي كند. در انتهاي اين نما سر دري كوچك با طاق مقرنسكاري ديده مي شود كه ورودي مسجد است. سنگ نبشته بالاي ورودي كه با خط نستعليق نوشته شده چنين است:


بعهد دولت عباس شاه آنكه جهان گشت زعدلش بهشت
گنجعلي خان در سبع و الف باني اين مسجد طاعت سرشت


به استناد كتيبه، تاريخ احداث مسجد 1700 هـ . ق. است. با دالاني طولاني كه بدنه آن گچبري شده به فضاي گنبدخانه مي رسيم. در اين فضا نيم طبقه اي جهت خانم ها در ضلع شرقي برپا شده كه بر ستون هاي گچبري شده استوار است. نقشه گنبدخانه مربع است كه در پاكار تبديل به هشت و در مركز گنبد تبديل به نورگير 12 ضلعي شده است. تمامي سطح داخلي گنبد با مقرنسكاري و تزيينات مرسوم دوره صفويه تزيين شده است. در اين مسجد كوچك اثري از تمامي هنرهاي ظريفه معماري مانند گچبري، خطاطي، حجاري، كشته بري، درودگري، كاشيكاري به چشم مي خورد و به همين جهت مي توان آن را موزه اي از هنرهاي عصر صفويه دانست. نور داخلي مسجد از نورگيرهاي جانبي و سقف تأمين مي شود.
 

Nicol

متخصص بخش گردشگری
ضرابخانه (موزه سكه)



اين بنا فاقد كتيبه مي باشد و در حد مياني بازار غربي و در شمال ميدان واقع است.

نقشه آن چهار طاقي و به شكل هشت ضلعي مي باشد كه داراي گنبد مركزي و ايوان هاي جانبي است.
اين بنا 242 متر مربع مساحت دارد كه يك اتاق و 4 غرفه در چهار گوشه ساختمان واقع شده است. طاق ها و ايوان هاي ضرابخانه با گچبري هاي زيبايي تزيين گرديده است.

ساير تزيينات بنا شامل يك رشته گچبري هاي كاذب (طرح آجري) مي باشد و سقف آن كاربندي شده است و نورگيري در مركز سقف آن وجود دارد. شكل بنا بيشتر به زورخانه شباهت دارد اما به نظر مي رسد در دوره هاي خاص از آن به عنوان ضرابخانه استفاده مي شده و به همين نام در اذهان عمومي جاي گرفته است.

اين بنا از آثار اواخر دوره گنجعلي خان است و محل ضرب سكه و مسكوكات طلا و و نقره دولتي بوده است. نخستين مرمت ضرابخانه از سال 1345 به كمك بانك مركزي آغاز گرديد.

اين محل كه تا چندي پيش موزه مردم شناسي بود به همت سازمان ميراث فرهنگي به موزه سكه تبديل شده است.

در حال حاضر انواع سكه هاي قديمي در غرفه هاي آن به نمايش گذاشته شده و يكي از معتبرترين موزه هاي سكه ايران است.
 

Nicol

متخصص بخش گردشگری
آب انبار



اين بنا در حد مياني بازار غربي قرار گرفته است و داراي سردري زيبا با تزيينات مربوط به دوره صفويه مي باشد. تاريخ احداث آن 1029 هـ .ق. است. آب انبار به دستور عليمران خان پسر گنجعلي خان بنا شده است و معمار آن استاد عبدا… بوده است.

اين آب انبار بادهليزي طولاني و راه پله به پا آب راه دارد و مخزن آن در اين قسمت واقع شده است. اين محل يكي از معتبرترين آب انبارهاي شهر در عصر خويش تلقي مي شده است.
 

Nicol

متخصص بخش گردشگری
سراي گنجعلي خان



در ضلع شرقي ميدان و در محور آن سردر بلند و زيبايي وجود دارد كه در پاكار آن تنها كتيبه نوشته شده توسط عليرضا عباسي خطاط و خوشنويس مشهور دربار شاه عباس درآن جود دارد و تاريخ احداث بنا به استناد كتيبه مذكور سال 1007 هـ .ق. مي باشد. مقرنس سردر در حمله ددمنشانه آغامحمد خان قاجار به كرمان فرو ريخته و بخش كوچكي از آن باقي مانده است كه نشانه گذشته پرشكوه اين سردر مي باشد.

ساختمان اين سرا در دو طبقه احداث شده است. در طبقه زيرين دكاكين و در طبقه بالا حجره هاي تجار ساخته شده اند. نماي اين سرا داراي كاشيكاري معرق بوده است. طرح هاي مورد استفاده نقوش مرسوم عصر صفويه است كه تحت تأثير هنر نقاشي چين و مغول مي باشند. نقشه سرا چهار ايواني است كه در ايوان هاي شرقي وشمالي و جنوبي تزييناتي از نوع گچبري و نقاشي وجود دارد و در دوره هاي بعدي ورودي هايي از طرفين شمال و جنوب به داخل آن گشوده اند كه سرا را به بازارهاي اختياري ونمد مالي متصل مي نمايد.
 

Nicol

متخصص بخش گردشگری
بازار گنجعلي خان



بازار از ديرباز نه فقط يكي از مراكز خاص تجاري و تعيين كننده سرنوشت اقتصادي شهر ما محسوب مي شده بلكه در گذرگاه سياست و مسائل اجتماعي به طور كلي ساختار فرهنگي و معماري جايگاه خاصي داشته است. از لحاظ ساختار فرهنگي، بازار هم مكاني براي داد و ستد به شمار مي رفت و ميعادگاه اهل تجارت بود و هم دانشگاهي براي تدريس اخلاق فرزانگي. خصيصه و تبادلات تجاري در شهر كرمان در دوره هاي مختلف، بازار پر رونق را تدريجاً شكل داده است. بازار اصلي و بزرگ شهر در مركز آن قراردارد و جهت آن شرقي – غربي است. اين بازار خط مستقيمي است كه در دو سوي آن دو دروازه ورودي و خروجي شهر يعني دروازه ارگ و دروازه مسجد (وكيل) قرار دارد. طول آن حدود سه كليومتر است و متشكل از كاروانسراها، سراها و تيمچه هايي است كه همگي در دو راستاي عمود بر هم جاي گرفته اند. دو بخش از بازار كرمان در زمان يكي از حكام و فرمانروايان اين ديار ساخته شده و از حيث ويژگي هايش در ايران، منحصر به فرد و در داخل و خارج كشور زبانزد خاص و عام است.

بخشي از بازار بزرگ كرمان در مجاورت مجموعه گنجعلي خان قرار دارد كه بازار مسگري و بازار گنجعلي خان از آن جمله اند. بازار مسگري و بازار گنجعلي خان از آن جمله اند.


بازار مسگري در امتداد بازار كلاه مالي در ضلع شمالي و شرقي ميدان گنجعلي خان هستند كه عناصري مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته اند و بازار مسگري جلوي ضرابخانه به طول 98 متر و عرض 6 متر است. همچنين بازار جنوبي گنجعلي خان كه حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشي از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشكيل مي دهد و در امتداد بازار سراج ها قرار دارد. در تلاقي بازار غربي و جنوبي در گوشه جنوب غربي، چهار سوق بزرگ شكل گرفته كه معماري اين فضا در نوع خود كم نظير و سقف آن در گذشته فرو ريخته و مجدداً بازسازي شده و تزييناتي از دوره قاجاريه زينت بخش آن است.
 

Nicol

متخصص بخش گردشگری
مدرسه


اين بنا در سال 1007 هجري قمري، در شرق ميدان به ابعاد 23 × 5/31 متر (با 725 متر مربع زيربنا) در دو طبقه ساخته شده. کتيبه هاي آن به خط استاد عليرضا عباسي، خطاط مشهور عصر صفوي نوشته شده است. کاشيکاري نماي داخلي و بيروني مدرسه از نوع معرق و معقلي است و کاربنديهاي زيبا، مقرض بنديهاي منقوش، گچبريها و نقاشيهاي ديدني، مکمل تزئينات آن مي باشد.
وجود حجره هايي به سبک مدارس مذهبي، سبک معماري، کتيبه سنگي وقف نامه و وجود يک قاب کاشيکاري در ضلع شرقي مدرسه که بر روي آن حديث شريف "انامدينه العلم و علي بابها" نقش بسته است و نيز اسماء متبرکه و آيات قرآني موجود در اين بنا، حکايت از مدرسه بودن آن، در گذشته دارد
.


 
بالا