صلیب که اصل واژه آن "چلیپا" میباشد برای هزاره ها با چهره هایی گوناگون در جایجای ایرانزمین رخنمایی می کرده است.
ولی بنمایه این نماد به که درمیان ایرانیان با نام "گردونه مِهر" شناخته میشود به همان روزگار زندگی آریاییان در آریابوم باز میگردد .
هرچندکه نام راستین این نشانه در نبشته های باستانی ایران یافت نشده ولی نامی که درزبان سانسکریت برای چهره آغازین چلیپای آریایی به کار رفته، واژه " سُوَستیکا" میباشد. این واژه از ایرانی باستانی "ساوَستَکان" گرفته شده که از سه بخش "ساو=سود و نیکی" + "اَسته=است" + "کان:پسوند نامساز" ساخته شده
و
برروی هم بدین معنی میباشد: "آنچه مایه سودرسانی و نکویی بخشی است"
این نشان از چهاربازوی راستگرد یا چپگرد پدیدآمده که از بخش میانی خود خمیدگی راستگوشه ای یافته اند.
این نشانواره درروزگار پیش از "بازکوچ" آریاییان به سوی ایرانزمین یکی از ارزنده ترین نمادهای آنان به شمار میرفت و با گسترش آیین میترایی یکی از نمادهای برجسته آن درنظر گرفته میشد . نشان گردونه مهر با کوچ دوباره آریاییان به سوی ایران کنونی و دیگر سرزمینها ، رفته رفته در سراسر جهان پراکنده گردید تا جاییکه امروزه نشانه های آن از هندوستان تا نروژ و از کلاهخود سربازان یونانی تا صلیب شکسته نازیها به چشم میخورد.
گردونه مِهر در روزگار خود ، نمادی از خداوند روشنی آفرین، "خورشیدِ گردان" و "چهار پرتو مینوی" پدیدآورنده "چهارآخشیجان گیتی" به شمار می آمد که همانا آب، باد،خاک و آتش بوده و در پیوستگی بایکدیگر، داد و دهش آفریدگار را درسراسر گیتی دامن گستر میسازند
شاید این درهم آمیختگی نمایانگر همان اندیشه دیرین آریایی باشد که هرآنکس با بنمایه آفرینش خویش(بُندَهِشن) پیوند و دوستی برپا کند خودبخود از "مهر ایزدی" که همانا پیوند با روشنایی هستی آفرین و جفت شدن با همتای مینوی خویش است ، بهره مند خواهد شد و تا زمانیکه "مهرورز" باشد از روزیمندی و نیکبختی برخوردار خواهد بود.
با گذشت سده های پیاپی ، نمای آغازین این چلیپای آریایی دگرگونی یافت و روبه سادگی گذاشت تا آنکه در روزگار شاهنشاهی هخامنشیان و پس از آن به چهره نشانه "+" درآمد که به روشنی در "نقش رستم" به چشم میخورد . این نماد نوچهره، بنیانی گردید برای پیدایش "صلیب" امروزی که دوبازوی آن کوتاهتر از دوبازوی دیگر میباشد.
همچنین ، خود نشانواره گردونه مِهر نیز با اندکی دگرگونی به اندیشه های نازیان راه یافت و در قالب "صلیب شکسته" نشانه ای شد برای ارتش آلمان.
دیرینه ترین گواهی که تا کنون درباره نماد گردونه مِهر یافت گردیده، تكه سفالی است که از کاوشگریهای انجام شده در "خوزستان" به دست آمده و پیشینه آن به بیش از "پنج هزار سال پیش" باز میگردد . همچنین در شهر سوخته نیز مُهرهایی از جنس مرمر ، لاجورد ، استخوان و سفال یافته شده كه نشان گردونه مهر برروی آنها دیده میشود . نمونه ای دیگر ازین نشانواره در سفالینه های شكسته "تل باكون مردوشت" خودنمایی میکند که بیش از سه هزارسال پیش از زایش مسیح ساخته شده اند. همچنین در "تپه سیلك كاشان" ، آوندی سفالی با نشان ساواستیکا یا همان گردونه مهر از دل خاک بیرون آمده كه در هزاره ی نخست پیش از زایش مسیح در این بخش از سرزمینمان به کار میرفته است. از کوششهای باستانشناسی انجام گرفته در "کلاردشت" هم جام زرینی به دست آمده كه بر روی آن پیكره شیری به نمایش گذاشته شده كه بر روی كقَلش همین چلیپای شكسته نمایان است . باید یادآورشد که خود شیر در نزد آریاییان جایگاه بالایی داشته و از نمادهای آیین میترایی به شمار میرفته . یکی از شناخته شده ترین نمونه های گردونه مهر، گردنبند زرینی است كه در کاوشهای "تپه مارلیک" گیلان یافت شده و سه چلیپا بر روی زنجیر آن نشانده شده. این نشانواره بر روی سکه های پادشاهان اشکانی "مهرداد دوم" و "اشك نهم" نیز هویداست. همچنین این نشانواره بر روی "كلاه شاه اردشیر" نیز نمایان میباشد.
یکی دیگر از کاربردهای نشان چلیپای آریایی ، بهره گیر ی از آن در "مُهرهای گردن آویز" بوده که نمونه آن را میتوان در گردن آویزهای یافت شده در کاوشهای باستانی شهر "قم" ، به چشم دید. هرچند سوی گردش گردونه روي این مُهر، ساعتگرد است اما اثري كه از مُهر بر روی کاغذ یا دیگر برگه های پوستی برجا مي‌ماند، پادساعتگرد و همسو با گردش روزانه خورشيد خواهد بود که نشان میدهد نقش اين مُهر، نمایانگر گردونۀ ايزد مهر (ميترا) و رمزي است از گردش خورشيد و پیمانداری. شايد مردمان آن روزگار با اين مُهر ، ايزد مِهر را گواهی براي پیمان خود مي‌گرفته‌اند.
کاربرد این نماد کهن آریایی در روزگار پس از اسلام نه تنها فراموش نشد که هرچه آشکارتر و دیدنی تر به نقش کشیده شد و ازمیان نمونه های آن میتوان دو بنای زیر را برشمرد: "آرامگاه شاه نعمت اله ولي" در ماهان کرمان که هردو گلدسته آن یکسره با نماد گردونه مهر(چلیپای آریایی) آذین بندی شده ، و گلدسته "باغ قوشخانه اصفهان" که برروی آن صلیبهای میان تهی با چلیپای آریایی درهم آمیخته اند.
بدین گونه، هنرمندان تیزهوش و میهن دوست کشورمان نماد ارزنده آریایی خویش را برای همیشه بر پیشانی یکی از بارزترین نمادهای اسلام که همانا گلدسته ها و گنبدهای مسجدها باشد، برنشانده اند تا فریاد بلند ایرانخواهی خویش را در درازنای تاریخ سر دهند و پیوسته آوای خردورزی خود را به گوش نیوشندگان ایران سرشت برسانند.
ولی بنمایه این نماد به که درمیان ایرانیان با نام "گردونه مِهر" شناخته میشود به همان روزگار زندگی آریاییان در آریابوم باز میگردد .
هرچندکه نام راستین این نشانه در نبشته های باستانی ایران یافت نشده ولی نامی که درزبان سانسکریت برای چهره آغازین چلیپای آریایی به کار رفته، واژه " سُوَستیکا" میباشد. این واژه از ایرانی باستانی "ساوَستَکان" گرفته شده که از سه بخش "ساو=سود و نیکی" + "اَسته=است" + "کان:پسوند نامساز" ساخته شده
و
برروی هم بدین معنی میباشد: "آنچه مایه سودرسانی و نکویی بخشی است"
این نشان از چهاربازوی راستگرد یا چپگرد پدیدآمده که از بخش میانی خود خمیدگی راستگوشه ای یافته اند.
این نشانواره درروزگار پیش از "بازکوچ" آریاییان به سوی ایرانزمین یکی از ارزنده ترین نمادهای آنان به شمار میرفت و با گسترش آیین میترایی یکی از نمادهای برجسته آن درنظر گرفته میشد . نشان گردونه مهر با کوچ دوباره آریاییان به سوی ایران کنونی و دیگر سرزمینها ، رفته رفته در سراسر جهان پراکنده گردید تا جاییکه امروزه نشانه های آن از هندوستان تا نروژ و از کلاهخود سربازان یونانی تا صلیب شکسته نازیها به چشم میخورد.
گردونه مِهر در روزگار خود ، نمادی از خداوند روشنی آفرین، "خورشیدِ گردان" و "چهار پرتو مینوی" پدیدآورنده "چهارآخشیجان گیتی" به شمار می آمد که همانا آب، باد،خاک و آتش بوده و در پیوستگی بایکدیگر، داد و دهش آفریدگار را درسراسر گیتی دامن گستر میسازند
شاید این درهم آمیختگی نمایانگر همان اندیشه دیرین آریایی باشد که هرآنکس با بنمایه آفرینش خویش(بُندَهِشن) پیوند و دوستی برپا کند خودبخود از "مهر ایزدی" که همانا پیوند با روشنایی هستی آفرین و جفت شدن با همتای مینوی خویش است ، بهره مند خواهد شد و تا زمانیکه "مهرورز" باشد از روزیمندی و نیکبختی برخوردار خواهد بود.
با گذشت سده های پیاپی ، نمای آغازین این چلیپای آریایی دگرگونی یافت و روبه سادگی گذاشت تا آنکه در روزگار شاهنشاهی هخامنشیان و پس از آن به چهره نشانه "+" درآمد که به روشنی در "نقش رستم" به چشم میخورد . این نماد نوچهره، بنیانی گردید برای پیدایش "صلیب" امروزی که دوبازوی آن کوتاهتر از دوبازوی دیگر میباشد.
همچنین ، خود نشانواره گردونه مِهر نیز با اندکی دگرگونی به اندیشه های نازیان راه یافت و در قالب "صلیب شکسته" نشانه ای شد برای ارتش آلمان.
دیرینه ترین گواهی که تا کنون درباره نماد گردونه مِهر یافت گردیده، تكه سفالی است که از کاوشگریهای انجام شده در "خوزستان" به دست آمده و پیشینه آن به بیش از "پنج هزار سال پیش" باز میگردد . همچنین در شهر سوخته نیز مُهرهایی از جنس مرمر ، لاجورد ، استخوان و سفال یافته شده كه نشان گردونه مهر برروی آنها دیده میشود . نمونه ای دیگر ازین نشانواره در سفالینه های شكسته "تل باكون مردوشت" خودنمایی میکند که بیش از سه هزارسال پیش از زایش مسیح ساخته شده اند. همچنین در "تپه سیلك كاشان" ، آوندی سفالی با نشان ساواستیکا یا همان گردونه مهر از دل خاک بیرون آمده كه در هزاره ی نخست پیش از زایش مسیح در این بخش از سرزمینمان به کار میرفته است. از کوششهای باستانشناسی انجام گرفته در "کلاردشت" هم جام زرینی به دست آمده كه بر روی آن پیكره شیری به نمایش گذاشته شده كه بر روی كقَلش همین چلیپای شكسته نمایان است . باید یادآورشد که خود شیر در نزد آریاییان جایگاه بالایی داشته و از نمادهای آیین میترایی به شمار میرفته . یکی از شناخته شده ترین نمونه های گردونه مهر، گردنبند زرینی است كه در کاوشهای "تپه مارلیک" گیلان یافت شده و سه چلیپا بر روی زنجیر آن نشانده شده. این نشانواره بر روی سکه های پادشاهان اشکانی "مهرداد دوم" و "اشك نهم" نیز هویداست. همچنین این نشانواره بر روی "كلاه شاه اردشیر" نیز نمایان میباشد.
یکی دیگر از کاربردهای نشان چلیپای آریایی ، بهره گیر ی از آن در "مُهرهای گردن آویز" بوده که نمونه آن را میتوان در گردن آویزهای یافت شده در کاوشهای باستانی شهر "قم" ، به چشم دید. هرچند سوی گردش گردونه روي این مُهر، ساعتگرد است اما اثري كه از مُهر بر روی کاغذ یا دیگر برگه های پوستی برجا مي‌ماند، پادساعتگرد و همسو با گردش روزانه خورشيد خواهد بود که نشان میدهد نقش اين مُهر، نمایانگر گردونۀ ايزد مهر (ميترا) و رمزي است از گردش خورشيد و پیمانداری. شايد مردمان آن روزگار با اين مُهر ، ايزد مِهر را گواهی براي پیمان خود مي‌گرفته‌اند.
کاربرد این نماد کهن آریایی در روزگار پس از اسلام نه تنها فراموش نشد که هرچه آشکارتر و دیدنی تر به نقش کشیده شد و ازمیان نمونه های آن میتوان دو بنای زیر را برشمرد: "آرامگاه شاه نعمت اله ولي" در ماهان کرمان که هردو گلدسته آن یکسره با نماد گردونه مهر(چلیپای آریایی) آذین بندی شده ، و گلدسته "باغ قوشخانه اصفهان" که برروی آن صلیبهای میان تهی با چلیپای آریایی درهم آمیخته اند.
بدین گونه، هنرمندان تیزهوش و میهن دوست کشورمان نماد ارزنده آریایی خویش را برای همیشه بر پیشانی یکی از بارزترین نمادهای اسلام که همانا گلدسته ها و گنبدهای مسجدها باشد، برنشانده اند تا فریاد بلند ایرانخواهی خویش را در درازنای تاریخ سر دهند و پیوسته آوای خردورزی خود را به گوش نیوشندگان ایران سرشت برسانند.
